10406481�3115948698770925177120207070959 n

128__5. Z historii polskiej leksykografa

pieńmy drukowany słownik lacinsko-niermecko-polski stanowił przeróbkę wydanego w 1517 roku dzieła holenderskiego humanisty (w oryginale był to słowniczek dołączony do napisanego przezeń podręcznika łaciny). Na temat autorstwa części polskiej trwały dyskusje; obecnie przyjmuje się. że jej twórcą jest Hieronim z Wielunia (Spiczyński), który dokonał spolszczenia również innych dzieł wówczas drukowanych. Słownik ma układ tematyczny, hasła są opatrzone objaśnieniami gramatycznymi i znaczeniowymi. W części polskiej występują albo ekwiwalenty (zwykle kilkuwyrazowc) wyrażeń łacińskich, albo tylko eksplikacje znaczenia, wzorowane na definicjach części łacińskiej i niemieckiej.

Diaionarium trittm linguarum Franciszka Myrocra ukazał się również w !S2S reku. E. Kędclska (1979) doszukała się jego.4 wydań. Liczy 2300 haseł, podobnie jak w dziele poprzednio omówionym, ułożonych tematycznie. Zasób leksykalny obejmuje słownictwo prawnicze, religijne, rolnicze, związane z rzemiosłem, nazwy ptaków, zwierząt i roślin, leksemy z zakresu anatomii i medycyny. Jest też rozdział grupujący nazwy kolorów. Głównym wzorem dla Mym era był łacińsko-memiecko-czeski słownik, wydany w Wiedniu w 1513 roku (stamtąd przejęto makrostrukturę dzieła). Pewną część materiału leksykalnego zaczerpnął Mymcr także z dzieła Murmeliusza⁷. W sumie w słowniku jest o ponad tysiąc haseł w-ięcej mż w jego pierwowzorze.

Inne dzieła leksykograficznc tego okresu, warte wzmianki, to:

•    Prawniczy słownik Jana Tucbolczyka (szereg wydań od 1531 roku). Wprowadzono tu już układ alfabetyczny, zwiększył się zasób od not owa-nych [eksemów reprezentujących inne części mow7 niż tylko rzeczowniki. Pod względem struktury jest to praca samodzielna, a nie przeróbka jakiegoś dzieła zagranicznego^{1 2 3}.

•    Tak zwany Sicr²-arz, czyli czterojęzyczny słownik tematyczny, wydany w 1532 roku². Oprócz słownictwa uwzględniał on również zwroty i wyrażenia (nawet zdania); także teksty modlitw.

•    Obszerny rękopiśmienny słownik Bartłomieja z Bydgoszczy, liczący 4 tys. haseł polskich w wersji pierwszej (1532) i 10 tys. w drugiej (1544)¹⁰.

129

<Ł Stf»»Tiilc: oVrc>u od potowy XVI do koso XVIII wieku

O słownikach omawianego okresu można ogóinie powiedzieć, że — z punktu widzenia typologii — były to słowniki dwujęzyczne (także wielojęzyczne), miały układ rzeczowy, poza dziełami czysto „biblijnymi" przeważała leksyka prawnicza, techniczna, przyrodnicza (nazwy roślin, zwierząt, minerałów), także związana z życiem codziennym. Znawcy dziejów polszczyzny (np. Urbańczyk 1964) zwracają uwagę, ze dzieła te — zwłaszcza XIV- i XV-wiccznc słowniczki biblijne — były sporządzane dość niestarannie, bez selekcji informacji, niewolne od błędów; przypominały raczej notatki lcksykograficzne niż słownik w rozumieniu właściwym czasom nam współczesnym. Zasady opisu jedn3k ulegały stopniowemu doskonaleniu z biegiem lat i leksykony XVI-wieczne reprezentują już wyższy poziom warsztatowy. Dodać tez trzeba — co dotyczy nic tylko omówionej tu epoki — że w większości były to dzida wzorowane na osiągnięciach zagranicznych — dopisywano część polskojęzyczną do oryginałów wydawanych za granicą łub też tworzono ją według obcych schematów organizacji struktury słownika. Badaczka leksykografii tego okresu E. Kędelska (1986) zauważa wyraźny wpływ leksykografii czeskiej na wymienione polskie słowniki 1. połowy XVI wieku. Przejawia się on m in. liczną w nich reprezentacją bohemizmów leksykalnych, z których część przeniknęła do polszczyzny na trwałe.

5.2. Słowniki okresu od połowy XVI do końca XVIII wieku

Już w poprzednim rozdziale znalazły się uwagi o słownikach wydanych w XVI wieku. Jednak — według opinii E. Kędelskiej (1995: 10—11) — około roku 1550 nastąpił rzeczywisty przełom w leksykografii polskiej (właściwie łacińsko-polskiej) i słowniki tego okresu znacznie przewyższa ją wcześniejsze zarówno objętością, jak i — co ważniejsze - - poziomem warsztatu leksykograficznego reprezentowanym przez autorów. Wraz z upowszechnieniem się druku zwiększył się też zasięg oddziaływania słowników, zaczynały one odgrywać ważną rolę m in. w edukacji.

Zaznacza się jednocześnie początek ewolucji od dykcjonarza czysto użytkowego. zawierającego słownictwo z określonych dziedzin aktywności ludzkiej. ku modelowi słownika ogólnego, uwzględniającego tez m.in. język literatury. Stopniowo wprowadzane są również rozwiązania techniczne, dotyczące struktury słownika i wewnętrznej organizacji hasła, jakie rozpowszechniły się w leksykografii współczesnej. W dalszym jednak dągu mamy do czynienia ze słownikami dwu- i wielojęzycznymi, w których leksyka polska występuje

1

czytiskl (2000) pezjpusrcza. ze u podstaw tego fibzersiws mogły byc względy „komercyjne² Opił poszczególnych csljcji XVJ.wiecznych przynosi peaca Z. Cygsi-K zupowej (1919). oiycj XVII-wiecznych — iror.ografia W Gruszczyńskiego (2000: 64—74).

’ O stosunku Słowniki Msmera do jego pterwowzorów- zob. Kędelska 1986: 67—77

2

   Dnełt temu jest poiwiecona monografia M. Karpiuk (1973). Zob. też Kędelska 1986: 88—105

•    lego zawartołć i stosunek do czeskiego pierwowzoru przedstawił E. Kędelska (19S6 77-87).

3

Wznowienie aa podstawie rękopisu ukazało lię w 1900 roku. i w roku 1999 — pierwszy tera odwróconej wersji, połsko-łłrir.skiej Na temat zawzrtoio tego słownika por. tn.in. X wr-lecka 1972; Kwileeka. Popowska-Tabortka 1977.