10406481�3115948698770925177120207070959 n

128

3. Z historii polskiej leksykografa

pierwszy drukowany słownik ładńsko-meraiecko-polski stanowił przeróbkę wydanego w 15 J 7 roku dzida holenderskiego humanisty (w oryginale był to słowniczek dołączony do napisanego przezeń podręcznika łaciny). Na tema: autorstwa części polskiej trwały dyskusje; obecnie przyjmuje się. że jej twórcą jest Hieronim z Wielunia (Spiczyński), który dokonał spolszczenia również innych dzieł wówczas drukowanych. Słownik ma układ tematyczny, hasła są opatrzone objaśnieniami gramatycznymi i znaczeniowymi. W części polskiej występują albo ekwiwalenty (zwykle kilkuwyrazowt) wyrażeń łacińskich, albo tylko eksplikacje znaczenia, wzorowane na definicjach części łacińskiej i niemieckiej.

Dictionarium irium Imguarum Franciszka Mymcra ukazał się również w 1528 reku. E Kędclska (1979) doszukała się jego 4 wydań. Liczy 2300 haseł, podobnie jak w dziele poprzednio omówionym, ułożonych tematycznie. Zasób leksykalny obejmuje słownictwo prawnicze, religijne, rolnicze, związane z rzemiosłem, nazwy ptaków, zwierząt i roślin, leksemy z zakresu anatomii i medycyny. Jest też rozdział grupujący nazwy kolorów. Głównym wzorem dla Mymcra był lacińsko-memiecko-czeski słownik, wydany w Wiedniu w 1513 roku (stamtąd przejęto makrostrukturę dzieła). Pewną część materiału leksykalnego zaczerpnął Mymcr także z dzieła Murroeiiusza'. W sumie w słów-niku jest o ponad tysiąc haseł więcej tuz w jego pierwowzorze.

Inne dzieła leksykograficzne tego okresu, warte wzmianki, to:

•    Prawniczy słownik Jana Tucholczyka (szereg wydań od 1531 roku). Wprowadzono tu już układ alfabetyczny, zwiększył się zasób odnotowanych leksemów reprezentujących inne części mowy niż tylko rzeczowniki. Pod względem struktury jest to praca samodzielna, a nie przeróbka jakiegoś dzieła zagranicznego^{1 2 3}.

•    Tak zwany Slonarz, czyli czterojęzyczny słownik tematyczny, wydany w 1532 roku². Oprócz słownictwa uwzględniał on również zwroty i wyrażenia (nawet zdania); także teksty modlitw.

•    Obszerny rękopiśmienny słownik Bartłomieja z Bydgoszczy, liczący 4 tys. haseł polskich w wersji pierwszej (1532) i 10 tys. w drugiej (1544)²°.

O słownikach omawianego okresu można ogólnie powiedzieć, że — z punktu widzenia typologii — były to słowniki dwujęzyczne (także wielojęzyczne), miały układ rzeczowy, poza dziełami czysto „biblijnymi" przeważała leksyka prawnicza, techniczna, przyrodnicza (nazwy roślin, zwierząt, minerałów-), uk-re związana z życiem codziennym. Znawcy dziejów polszczyzny (np Urbańczyk 1964) zwracają uwagę, ze dzieła te — zwłaszcza XIV- i XV-wieczne słow-mczki biblijne — były sporządzane dość niestarannie, bez selekcji informacji, niewolne od błędów; przypominały raczej notatki Icksykograficzne niż słownik w rozumieniu właściwym czasom nam w-spółczejnym. Zasady opisu jednak ulegały stopniowemu doskonaleniu z biegiem lat i leksykony XVI-wieczne reprezentują już wyższy poziom warsztatowy. Dodać te2 trzeba — co dotyczy nic tylko omówionej tu epoki — że w większości były to dzieła wzorowane na osiągnięciach zagranicznych — dopisywano część polskojęzyczną do oryginałów wydawanych za granicą lub też tworzono ją według obcych schematów organizacji struktury słownika. Badaczka leksykografii tego okresu E. Kędclska (1986) zauważa wyraźny wpływ leksykografii czeskiej na wymienione polskie słowniki J. połowy XVI wieku. Przejawia się on min. liczną w nich reprezentacją bohemizmów leksykalnych, z których część przeniknęła do polszczyzny na trwałe.

5.2. Słowniki okresu od połowy XVI do końca XVIII wieku

Już w poprzednim rozdziale znalazły się uwagi o słownikach wydanych w XVI wieku. Jednak — według opinii E. Kędelskiej (1995: 10—11) — około roku 1550 nastąpił rzeczywisty przełom w leksykografii polskiej (właściwie łacińsko-pokkiej) i słowniki tego okresu znacznie przewyższają wcześniejsze zarówno objętością, jak i — co ważniejsze — poziomem warsztatu Icksykograficznego reprezentowanym przez autorów. Wraz z upowszechnieniem się druku zwiększył się też zasięg oddziaływania słow-ników. zaczynały one odgrywać ważną rolę m in. w edukacji.

Zaznacza się jednocześnie początek ewolucji od dykcjonar2a czysto użyt-kow-ego. zawierającego słownictwo z określonych dziedzin aktywności ludzkiej. ku modelowi słownika ogolnego. uwzględniającego tez m.in. język literatury. Stopniowo wprowadzane są również rozwiązania techniczne, dotyczące struktury słownika i wewnętrznej organizacji hasła, jakie rozpowszechniły się w leksykografii współczesnej. W dalszym jednak aągu mamy do czynienia ze słownikami dwu- i wielojęzycznymi, w których leksyka polska występuje

1

czyAski (2000) przypuszcza. ze u podua² tego fałszerstwa mogiy byc względy .komercyjne² Optl poszczególnych edycji XV!-wi<eniych przynosi peaca Ł Cygal-K ru po» rj (1979).edycj XVll-wjecmycŁ — monografii W Gruszczyńskiego (2000 64—74).

⁷ O stosunku słownika Mym er² do jego pierwowzorów z Ob Kędclska 1986 67—77

2

   Dach. temu jesi połwiccotu monografia M Karpiuk (1973). Zob. uż Kędclska 1986: R8-10J

*    )ego zawartość i stosunek do czeskiego pierwowzoru przedstawia E. Kędclska (19S6 77-87)

3

Wznowienie aa podstawie rękopuu ukazało się w 1900 roku. a w roku 1999 — pierwszy tom odwrócono wersy. polsko-Udr-skiej Na temat zawrartoio lego słownika poe. rc.in Kwi-lecka 1972; Kw-ilacka. Popowska-Tabortka 1977.