106

I()6 ///. Pragmatyzm

nia, jakie posiadamy, niekoniecznie okaże się zadowalające wobec późniejszego doświadczenia"¹, wystawia nieustannie prawdę na próbę. ..Prawda «bezwzględna». oznaczająca to, co nie ulegnie zmianie w następstwie późniejszego doświadczenia, jest idealnym punktem znikającym, ku któremu, według naszego wyobrażenia, wszystkie prawdy czasowe zbiegną się kiedyś"².

Ta charakterystyka prawdy absolutnej, pokrywająca się w zasadzie z oryginalnym ujęciem Charlesa Sandersa Peirce^ła, implikuje w istocie, że „prawda" - zgodnie ze zwykłym sposobem posługiwania się tym terminem - nic powinna być rozumiana w „sensie absolutnym"; wynika z tego. iż w kontekście koncepcji praw'dy James nie był realistą. On sam przyznawał się do tego niechętnie, do tego stopnia, że na początku eseju The Meaning of Truth pisał: „Moja koncepcja prawdy jest realistyczna i pozostaje w- zgodzie z epistemologj-cznym dualizmem zdrowego rozsądku”³, a odpowiadając jednemu z krytyków' przyz.naw^rał, że „Prawda jest w istocie relacją między dwiema rzeczami: z jednej strony ideą, a z drugiej rzeczywistością, która istnieje na zewnątrz idei”²⁴. Okazuje się jednak, że nie jest to rzeczywistość „zewnętrzna” w takim sensie, w jakim rozumieją ją realiści: składa się bow^riem z możliwych doświadczeń. Na przykład w kontekście tego, co James nazywa „wiedzą zjawiskową”, jego dojrzały pogląd głosił, że „Praw^rda nie jest tutaj relacją naszych idei do po/.alu-dzkich realności, lecz pojęciowej części naszego doświadczenia do części wrażeniowej”²⁵.

James przyjmuje, że wiedza zjawiskowa obejmuje wszystkie fakty, możemy więc wyprowadzić stąd wniosek, iż rzeczywistość sprowadza się według niego do doświadczeń, które weryfikują bądź falsyfikują nasze przekonania. Czy stosuje się to rówmież do naszych przekonań moralnych i religijnych? Sądzę, że tak, jakkolwiek James akceptuje „pojęcie rzeczywistości absolutnej" i przyznaje w odpowiedzi na krytykę, że „podobnie jak nasze prywatne pojęcia reprezentują przedmioty zmysłów, ku którym nas kierują, które są publicznie dostępnymi realnościami niezależnymi od jednostki, tak owe realności zmysłowe mogą z kolei reprezentować realności porządku nadzmyślowego, elektrony, tworzywo umysłu. Boga. czy cokolwiek innego, co istnieje niezależnie od wszelkiego ludzkiego myślenia"²⁶. Nawet bowiem, jeśli coś skłania nas do rozpatrywania takich pojęć, James nigdy nie sugeruje, iż powinniśmy, czy choćby jesteśmy uprawnieni do traktowania ich jako poznawczo prawdziwych, niezależnie od naszej zdolności do ich weryfikowania.

Co miałoby jednak stanowić w tym przypadku weryfikację? To, iż funkcjonują w sposób zadowalający: ale na czym miałoby to polegać? W którą stronę miałyby nas one prowadzić, w sensie, w jakim nasze „prywatne pojęcia" kierują nas ku realnościom zmysłowym? Oczywiście nie w stronę realności nadzmysłowych, które nie mogą stać się przedmiotem naszego doświadczenia. Zgłaszałbym raczej sugestię, że w stronę zaspokojenia naszych potrzeb duchowych i moralnych. Tak więc, by odwołać się do najbardziej spektakularnego przykładu. istnienie bądź nieistnienie Boga jest. według Jamesa, zwykłą kwestią faktów. Może on dopuścić, iż przekonanie o istnieniu Boga jest prawdziwe, ponieważ w tym szczególnym przypadku przyjmuje, iż zdanie głoszące, że Bóg istnieje, znaczy tylko tyle, że ludzie mają potrzeby duchowe, które mogą zaspokajać przekonania religijne.

W istocie, Jamesowi można słusznie zarzucić proste utożsamianie prawdy z opłacalnością tylko w dziedzinie moralności i teologii. Jego ogólne równanie sprowadza się raczej do utożsamienia prawdy z wcryfikowalnością, a bardziej subiektywna interpretacja, jaką przypisuje niektórym przekonaniom charakterystycznym dla umysłowości miękkiej, wypływa z pragnienia, by i one mogły być poddane weryfikacji. James o tyle słusznie twierdzi, iż jest realistą, że może uznać istnienie realnych przedmiotów, które istnieją niezależnie od faktycznego doświadczenia jakiegokolwiek konkretnego podmiotu, jakkolwiek nic są niezależne od wszelkiego możliwego doświadczenia. Niemniej, wedle terminologii współczesnej, Jamesowska teoria prawdy, z którą wiąże się ściśle jego teoria rzeczywistości, jest antyrealistyczna. Mimo

Tam/e, J30.

1

Tamże.    ² Tamże.

2

Thf Meaning oj Truth. Longmans and Co., New York 1907, s. 117.

3

²⁴ Tamże. s. 91.    ²⁵ tamże. s. 51.