90ZioJR12

291

W tym celu trzeba na chwilę jeszcze wrócić do niektórych zagadnień teorii argumentacji (rozdz. IV).

W cytowanym wyżej ustępie rozdziału pierwszego księgi pierwszej Arystoteles pisał:

Rcloryc/ny dowód jest cntymcmcm, który — można powiedzieć — stanowi najwyższą formę uwierzytelniania. Skoro cntymcm jest rodzajem sylogizmu, a każdy sylogizm jest przedmiotem rozważań dialekty ki e/y jako ca lej, ezy jakiejś jej części, to jasne, że ten, kto doskonale potrafi poznać przestanki i działanie sylogizmu, będzie równie uzdolniony do posługiwania się en-tymcmem, pod w arunkiem, że rozumie do jakich przedmiotów stosuje się entymem i czym się różni od sylogizmu logicznego. Odkrywanie prawdy i prawdopodobieństwa jest przecież wyrazem tych samych uzdolnień" (ArRh 1. 1; 1355a).

Nie jest to może całkiem jasne — z dwu powodów: raz dlatego, że Stagiryta pisał nadto zwięźle, po drugie z tej przyczyny, że jego greczyzna jest zarazem, jako leksykon, zbiorem nazw i określeń potocznych, jak i fachowych terminów. Enthymeomai znaczy najzwyczajniej „wynaleźć, zauważyć, dostrzec, zastanowić się”, a enthymema to najpierw „myśl, zamysł, pomysł”, a także, już jako termin, pewien rodzaj wnioskowania dedukcyjnego. I w tym właśnie niejedna trudność dla czytelnika oryginału. Przekłady łacińskie, a tym bardziej nowożytne są o tyle w lepszej sytuacji, że jako terminów fachowych używają zapożyczeń (dlatego też błąd popełniają puryści przesadnie tępiąc wyrazy obce). Dotyczy to także, a nawet przede wszystkim, głównego tematu tego rozdziału : Grek mówił topos zarówno wtedy, gdy miał na myśli zwykłe miejsce w przestrzeni, na którym stał czy siedział, jak i wtedy, gdy odnosił topos jako termin do problematyki retorycznej i dialektycznej i za każdym razem wyjaśniać musiał zakres i treść użycia.

Należy więc sobie uprzytomnić, że w pismach Arystotelesa nie każdy topos to jest topos koinós, czyli „miejsce wspólne”, i że problematyka rozmaitego rodzaju „miejsc” wiąże się z pograniczem retoryki i dialektyki, a w dzisiejszym rozumieniu logiki, semiologii i metodologii nauk.

Wyżej przytoczony cytat z pierwszej księgi Retoryki wymaga kilku słów komentarza: jeśli retoryczny dowód jest entymemem (dalej będziemy używali poprawnięjszej po polsku formy „entymemat”), a ten rodzajem sylogizmu, to wpierw trzeba owe rodzaje wyliczyć. W Retoryce autor te szczegóły pomija, ponieważ pisał już był o tym obszerniej w Topikach:

Otóż sylogizm jest to wypowiedź, w której, gdy się coś założy, coś innego niż się założyło, musi wynikać dlatego, że się założyło. Jest „dowodem” [apódeiksis], gdy przesłanki sylogizmu są prawdziwe i pierwsze albo przynajmniej takie, że ich znajomość wywodzi się z przesłanek prawdziwych i pierwszych (ArTop I, 1; lOOa).

Ten rodzaj sylogizmu dziś byśmy nazwali sylogizmem asertorycznym. Od takiego wnioskowania odróżnia Arystoteles sylogizmy „dialektyczne” i „erys-tyczne”, które nas tu właśnie najbardziej interesują. W następnym zdaniu cytowanego ustępu czytamy:

Sylogizm jest natomiast „dialektyczny”, gdy się opiera na przesłankach zgodnych z opinią powszechną [des endóksórt).