Anio�y,obywatelki,kokietki i�mony �niel Kalinowski2

skuje tutaj postać nadludzkiego, duchowego czy też metafizycznego wręcz wymiaru:

Stosunek takich bytów jak „on" i „ona" to cala symfonia piękności życia, to cały jego poemat - to coś więcej jeszcze: przedsmak i odbicie niepojętego przez żaden byt szczęścia rozlanego w nieskończoności.

(S. 1906: 15)

Kobieta ukazywana poprzez stereotyp anioła prowadzić miała mężczyznę do coraz głębszych doznań natury psychicznej i metafizycznej; staje się ona inspiratorką, istotą o niemal boskich cechach. Stereotyp ten można wywieść z tradycji literackiej, zwłaszcza twórczości Dantego, poezji prowanSalskiej i liryki Petrarki, w wersji dziewiętnastowiecznej najsilniej jednak wiąże się on z bujnie rozwiniętą romantyczną koncepcją miłości. Idealistyczne koncepcje miłości romantycznej zawarte w pismach na przykład Novalisa, w których kobieta prowadziła mężczyzn w głąb ich emocjonalności i psychiki, na trwałe odcisnęły swój znak w zbiorowej świadomości kulturowych wzorców dziewiętnastego wieku.

Jednakże patetyczna tonacja wypracowana w romantyzmie nie panuje zbyt długo; pozytywistyczni realiści nie są już tak w obrazowaniu kobiety skłonni do opiewania jej boskości, wpisując cnoty wrażliwości kobiecej w realia heroizmu codzienności. Jeśli nawet pojawi się u nich idea boskości kobiety, to w specyficznym nawiasie psychologicznym lub ironicznym. Stąd też aforyzmy Aleksandra Świętochowskiego, reprezentującego pozytywizm jeszcze długo po pierwszej wojnie światowej, przedstawiają obraz, w którym:

Kochana kobieta jest dla mężczyzny bogiem, który może dokonać z nim cudów. (Świętochowski [b.r.w.]: 47)

Kobiety-obywatelki, czyli pragmatyzm

Innym sposobem przedstawiania kobiety w aforystyce literackiej dziewiętnastego wieku jest budowanie szeregu obrazów' podkreślających nicrozłączność egzystencji kobiety z planem społecznych i rodzinnych obowiązków, które winna realizować. Widać to dążenie w tomikach L. Georgeon Przestróg; matki dla córki wykształconej nn guwernantkę, przez Polkę..., we wspomnianych już Myślach n stanowisku kobiety w przyszłości i wtórnikach Klementyny Moffmanowej z Tańskich, Notatki, oraz tejże Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki. \’a tę ostatnią książeczkę byl wówczas bardzo duży popyt, o czym świadczy fakt, że odnotowano dziesięć jej wydań (ostatnie w 1883 roku).

Jednym z podstawowych celów, dla którego kreowano stereotyp ko-biety-obyw'atelki była chęć pouczania i stawńania kobietom wzorców moralnych. W stereotypie tym kobieta miała być pokorna, bierna, pracowita, gospodarna, a nade wszystko uległa wyższym, ustanawianym przez mężczyzn prawom. Najwyższą wartością byio dobro ogólne, które kobiety miały realizować dbając o szczęście rodzinne, a także poprzez samokształcenie i umiarkowaną pracę organiczną wśród upośledzonych warstw' społecznych.

Wsponrmiane elementy stereotypu kobiety-obywatelki przedstawiano w aforyzmach w'edlug kilku strategii. Przeważnie zaczynano od napiętnowania wad, aby później przejść do prezentacji stanowisk pozytywnych. Romantyczne aforystyczne rozważania Stefana Witwickiego zawarte w Notatkach Podolanina bardzo wyraźnie ilustrują ów proces dy-daktyczno-moralistyczny. Romantyk jednak zatrzymuje się głównie na przedstawieniu negatywnych cech kobiet; krytyka przywar ma tu postać apodyktycznych sądów, wypowiadanych z perspektywy człowieka doświadczonego, który nie zamierza dyskutować, a raczej zdecydowanie prezentować swą opinię:

Najprzykrzejsi kobiet nieprzyjaciele są: w młodości rozsądek, zwierciadło na starość.

Rzekłbyś, że miarą dowcipu kobiety jest jej kokieteria. (Witwicki 1826:

13, 52)

Jednakże po krytyce przyszedł czas na naukę pozytywną. Owa nauka nie jest najambitniejsza i większości cytowanych tu aforystów nie chodziło o wieloaspektowe przedstawienie sprawy, lecz o dobitność i zwięzłość. Można sięgnąć do Myśli i zdań Józefa Wołowskiego, aby poznać pozytywistyczne i przy tym aforystyczne egzempla kobiet-obywafelek, matek, żon i córek. Formom tym co prawda wiele brakuje do lekkości klasycznego aforyzmu, niemniej jednak bardzo dobrze, w dobitny, zideologizowany i aksjomatyczny sposób wyrażają one cele etyczne:

Najwznioślejszą jest miłość rodzicielska, jako oparta na zupełniejszym

od innych wyrzeczeniu się siebie.

Kobieta kocha się w mężczyźnie, zaś kocha syna. (Wołowski 1897)

Inny autor - Jan Karłowicz - przekonuje, by docenić społeczną rolę kobiety nie tyle poprzez suche stwierdzenia, co przez wskazanie rzekomo obiektywnych czynników, których dostrzeżenie winno uzdrowić sytuację społeczną i zwiększyć dobro ogólne. Pobrzmiewa w jego afory-