Anio�y,obywatelki,kokietki i�mony �niel Kalinowski4

136

oczekując odpowiedzi na pytanie dotyczące jakichś „złotych zasad", według których należy postępować z kobietami. Jest to sytuacja dość typowa dla pałriarchalnego modelu kultury:

Żądacie od historyka „aforyzmu o kobiecie" - dziwny doprawdy pomysł. Tyle wiem ze starych archiwów, że kobieta nigdy nie niszczy odbieranych listów miłosnych, co się jej chwali w historii, a podobno mniej w życiu. Wiem ze starych pamiętników, że czasem bywa zawodna.

Być może, że kobieta tym samym bywa w historii, czym podobno bywa i w życiu: rzeczą najgorszą albo najlepszą. Zresztą każda kobieta ma podobno swoją historię. Trzeba zapytać znawców, lecz nic żądać od historyka aforyzmu o kobiecie. Czy wyobrażacie sobie kobiecy aforyzm o historykach? (Askenazy 1903: 21)

W zacytowanej wypowiedzi widoczna jest dość wyraźnie instru-mentalność niepodmiotowego traktowania kobiety. Mówi się wszak o niej jako o rzeczy: najlepszej lub najgorszej.

Najwięcej chyba ciekawych aforyzmów o kobiecie w dziewiętnastym wieku napisał Henryk Sienkiewicz, nawiązując w nich często do tradycji sztambuchowej. We wszelkiego typu sztambuchach, albumach oraz imionnikach upamiętniano związki przyjaźni i miłości, notowano wydarzenia towarzyskie, polityczne, kulturalne, snuto wreszcie rozważania filozoficzne lub etyczne. Znanych jest kilkanaście wierszy albumowych autorstwa Sienkiewicza i zaledwie kilka aforyzmów, które znalazły się w imionnikach. W jego aforyzmach albumowych pojawiają się tradycyjne motywy: kobieta i piękno. Ujecie tematu jest przy tym zwięzłe, humorystyczne i oryginalne. Na przykład w albumie Zofii Pochwal-skiej czytamy:

Piękność, jak piękną suknię, trzeba umieć nosić z wdziękiem i proslotą - inaczej może być nie do twarzy.

Niemki noszą ją zanadto przed sobą, jak drukowany wielkimi literami afisz; Francuzki wybijają nią oczy jak prętami parasolki. Z prawdziwą swobodą noszą ją tylko nasze polskie kobiety. (Sienkiewicz 1931, t. XL: 60)

Aforyzmy albumowe Sienkiewicz.a zdecydowanie przewyższają dotychczas cytowane, zarówno błyskotliwością ujęcia, jak i myśli. Widać w nich swobodę, delikatną ironię i lekkość formułowania sądu. Najmniej w nich przedmiotowego traktowania kobiet, najwięcej za to specyficznych komplementów, które w inny, bardziej zawoalowany sposób, odwołują się do stereotypu kobiety jako istoty niedojrzałej, którą należy traktować w specjalny, opiekuńczy sposób. Podobne są aforyzmy ofiarowane przez pisarza pismom okolicznościowym. Na przykład jednodniówce Bal literacki Sienkiewicz dostarczy! utwory skupione wokół tematu kobiety, utrzymane w rozrywkowym tonie. Podejście do zagadnienia jest lekkie i humorystyczne, główna zaś ich persona zajmuje wysoką pozycję, choć bardziej to żart niż wyrażona serio opinia;

Co to za piękna dola kobieca być sercem wielkiego dzwonu. (1951, t. XL: 62)

Zaszcz.ytniej jest dla kobiety mieć u stóp swych lwa, niż mopsa, (1951, t. XL: 63)

Szczególnie interesujący w przytaczanych przykładach jest podmiot literacki aforyzmów. Jest to swego rodzaju lew salonowy, światowiec, człowiek, który często uczestniczy w spotkaniach towarzyskich, rautach, przyjęciach i zabawach. Jest to ktoś błyskotliwy, interesujący dla rozmówców, starający się ich olśnić wyobraźnią i humorem. Potrafi opowiadać o kobietach, dyskutować o polityce, moralności, zawsze wydobywając na jaw paradoksy ludzkiego życia. Najwięcej ów channunt ma do powiedzenia o kobietach i miłości. Popatrzmy na kilka tego typu aforyzmów Sienkiewicza;

Kobiety nie przebaczają mężczyźnie błędów, które same popełniły. (1951, t. XI,: 60)

Świat dźwiga na barkach nie Atlas, ale kobieta i czasem igra nim jak piłką. (1951, t. LIV: 106)

Kobieta jest jak Wenezuela; nie oddaje tego, co wzięła i nie lęka sie blokady (1951, t. XL: 64)

Są kobiety, które własne nieszczęścia, własne zawody i bóle pielęgnują jak drogie i ulubione kwiaty. Z ukrytym zadowoleniem podlewają je Izami, rade są, gdy rosną, a gniewno im i żal, gdy więdną. (1951, t XL: 72)

Wnioski, jakie wysnuwa ów bywalec-arystokrata z obserwacji kobiet, mieszczą się w konwencji gry towarzyskiej, pojawia się w nich lekka pikanteria i nieco uszczypliwości. Sytuacja salonowa narzuca jednocześnie mówiącemu konieczność poszukiwania (sztucznej nawet i wymuszonej) oryginalności, dbania o błyskotliwą pointę. Pojawiają się więc porównania i zestawienia kobiet z kwiatami. Atlasem, a nawet z Wenezuelą. Dwa pierwsze mieszczą się w ramach środków powszechnie znanych z tradycji literackiej, zaskakująco natomiast brzmi ostatnie. Pamiętać tu jednak trzeba o specyficznej poetyce aforyzmu Sienkiewicza, który aby uwypuklić pomysł ukazania nieobliczalności kobiety, posłużył się ówczesnym kontekstem politycznym. Humor aforyzmów Sienkiewicza o kobietach wydaje się skierowany raczej do męskiej czę-