Anio�y,obywatelki,kokietki i�mony �niel Kalinowski5

138

ści towarzystwa w salonie i realizuje konwencjonalną, łagodną krytykę kobiet. Choć dla odbiorcy ceniącego artvzm języka zastosowane w aforyzmach salonowych pisarza środki literackie mogą się wydać zbyt proste, to dla uczestnika zabawy słownej (nazwijmy ją „aforyzmowa-niem") te powierzchowne i „zabawne" dyskusje o psychologii, polityce i mitologii są jednak po prostu miłym spędzeniem czasu na zajmującej pogawędce.

Za swoistą próbę wypośrodkowania oceny kobiety można uznać zbiorek „Dobre i 7Je“ o Kobietach (1904). Próba to jednak nieudana, gdyż ogranicza się do zestawienia dobrych i złych opinii o kobiecie. Za pierwsze odpowiedzialny by 1 Mefisto, za drugie Romeo. Opinie oczywiście pochodziły od męskich twórców' literatury. Kompilatorzy poprzestali albo na zgromadzeniu obrazów kobiet złośliwych, niemądrych, zagrażających męskiej autonomii, albo na poetyckich opisach wywyższających kobiety ku nieziemskim przestrzeniom.

Na większą uwagę zasługują aforyzmy, w których próbowano przedstawić relacje między kobietą a mężczyzną bardziej obiektywnie, bez opowiadania się za którąś ze stron, w sposób ukazujący napięcie emocjonalne wynikające z różnic pici. Autorem tego typu aforyzmu jest na przykład Adolf Dygasiński, który za pomocą umiejętnie prowadzonej gry słownej wydobył dynamikę tej relacji:

Kobiela kocha to, co podziwia; mężczyzna podziwia to, co kocha. (Dygasiński, 1902: 19)

Kobiety-demony, czyli mizoginizm

W żadnym z druków humorystycznych nigdy nie brakowało wypowiedzi o miłości i małżeństwie. Jest to niewątpliwie tradycyjny motyw aforystyki. Na początku dwudziestego wieku w literaturze tego typu zasługuje na uwagę humorystyczna i satyryczna twórczość Kazimierza Bartoszewicza. Wydal on kilka zbiorków utworów o takim charakterze, między inymi Kwestionariusz małżeński, a przede wszystkim aforystyczny Słownik prawdy i zdrowego rozsądku. Oto przykłady kilku takich „definicji":

Wół - tytularny małżonek. Z oznak małżeńskich pozostały mu tylko rogi. (Bartoszewicz 1905: 201)

Zapowiedzi - przyjemność dla panny lub wdowy, objaw niepoczytalności lub wielkiej odwagi ze strony mężczyzny. (206)

Miłość - patrz pod; brylanty, kolacyjka, separatka, alimentacje, dzieci, hotele, szwaczki, kulisy, sztylet, trucizna, rewolwer, tabes, sprzeniewierzenie, itp. Czasami, choć niezmiernie rzadko, przebywa miłość i w stadiach małżeńskich. (105)

Rozwód - po miodowym miesiącu najprzyjemniejsza chwila w pożyciu małżeńskim. Niestety, los obdarza nią tylko małą ilość wybrańców. (157)

Romeo i Julia - najgłośniejsza para wariatów w literaturze. (154)

Uczucie miłości porównywane jest przez Bartoszewicza do szaleństwa, małżeństwo zaś rzekomo bardziej ma interesować kobiety niż mężczyzn. Ów niski styl żartów wynika z konwencji „męskiego", mi-zoginicznego w tonacji mówienia o uczuciach, miłości i małżeństwie. W przytoczonych aforyzmach nie ma jednak mowy o rzeczywistych, poważnie traktowanych uczuciach, lecz o najróżniejszych (choć głównie negatywnych) konsekwencjach miłosnych zapędów. To właśnie one stają się przedmiotem drwin. Bartoszewicz buduje efekt komiczny poprzez zaskoczenie. Na przykład pod hasłem „wól" nieoczekiwanie widnieje mąż, przy parze słynnych kochanków pojawia się określenie „szaleńcy" - są to klasyczne niemal przykłady komizmu powstającego jako rezultat kontrastu, pomiędzy tym, czego się oczekuje, a tym, co się zastaje. Co prawda formuła Słownika przygotowuje już czytelników do specyficznej poetyki haseł, lecz, mimo to efekt niespodzianki zostaje zachowany.

Bardzo szczególny jest też sposób przedstawiania kobiet w aforystycznych zbiorkach Świętochowskiego; zazwyczaj dominuje w nich glos niechęci i wrogości;

Kobiety godne czci i miłości są tak rzadkie jak geniusze. Dla takich kobiet warto stawiać świątynie, dla zwykłych wystarczą szałasy z lustrem, kuchnią i jednym łóżkiem. (Świętochowski 1979; 199) Najsprawiedliwsza opinia o większości kobiet jest obrazą dla ich wyjątków'. (185)

Ładna kobieta jest zwykle muchomorem pięknym a trującym. (Świętochowski [b.r.J 47)

W zacytowanych przykładach wyraźnie widać typowy dla gatunku żywioł antytezy i paradoksu. W aforyzmach tych dokonywamy jest arbitralny podział na kobiety wyjątkowe (nieliczne) i kobiety zwykle (znakomita większość). Charakterystyczne dla tego typu aforyzmów' jest stwarzanie pozorów' obiektywizmu. Nakazuje się bowiem czytelnikowi wierzyć w istnienie jakiejś większości lub mniejszości kobiet, w sprawiedliwe i najsprawiedliwsze o nich opinie, wreszcie w jakąś powta-