Anio�y,obywatelki,kokietki i�mony �niel Kalinowski6

140

realność opisywanej sytuacji, przy czym wszelkie oceny formułuje sam autor tekstów niczym najwyższy sędzia.

Z wyraźną już przesadą i wrogością, niewytłumaczalną nawet upodobaniem do antytezy czy paradoksu, spotkamy się w innych aforyzmach Świętochowskiego, przybierających postać szowinistycznych napaści:

Mężczyznę można nauczyć mądrości, kobieta musi się z nią urodzić. (Świętochowski 1979:185)

Często kształcenie kobiet jest szczepieniem gruszek na wierzbie. (186) Kobieta wywarła na dzieje ludzkości bardzo mały wpływ duszą, ale ogromny ciałem. (199)

Mózgi większości kobiet są podobne do bryłki mydła, które wszelką swoją formę pierwotną zmieniają w użyciu na bezkształtne i gładkie kawałki, a ostatecznie na plaski listek. (Świętochowski [b.r.J: 45)

W ostatniej grupie aforyzmów Świętochowskiego dochodzi do głosu niemal klasyczny mizoginizm. U jego źródeł tkwi odwueczna opozycja męskiego rozumu, wykształcenia, pozytywnie waloryzowanej moralności i kobiecej cielesności, intuicji oraz immornlności. Warto tutaj wskazać na zbieżność opinii Świętochowskiego z poglądami nieprzejednanych wrogów kobiet: Fryderyka Nietzschego i Ottona Weiningera. Polski publicysta, choć nie akceptował filozoficznej postawy Nietzschego, jak również obcy mu był mgliście uduchowiony idealizm Weiningera, podzielał ich nienawiść do kobiet. Kiedy zestawić aforystyczne wypowiedzi tych trzech twórców, okazuje się, że ich argumenty przeciwko kobietom są niezwykle zbliżone, nawet pod względem stylistycznym. Przywołanie tutaj myślicieli niemieckiego kręgu kulturowego jest nieprzypadkowe, albowiem po pierwsze obaj są autorami aforyzmów (aforystyczna jest przecież niemal cala twórczość Nietzschego, zaś Weinin-ger napisał zbiorek aforyzmów U ber die letzten Dhige), po drugie zaś prowokacyjny mizoginizm i głoszenie supremacji męskości nad kobiecością tych autorów stawało się często tematem ówczesnych dyskusji literackich, które znane były Świętochowskiemu.

Antyfeminizm aforyzmów Posła Prawdy jest o tyle zaskakujący, iż w epoce pozytywizmu często opowiadał się on za emancypacją kobiet; wystarczy tu wspomnieć jego omówienia twórczości powieściowej Elizy Orzeszkowej, Gabryelłi (Narcyza Żmichowska), poezji Marii Konopnickiej czy też uwagi o „utworach niewieścich". Być może negatywne przedstawianie kobiet było reakcją mężczyzny, który deklarując się w pewnym okresie swego życia jako zwolennik równouprawnienia, później, w latach 20. i 30. dwudziestego wieku doświadcza) nie zawsze pozytywnych dla siebie konsekwencji głoszonych wcześniej postulatów teoretycznych Pewnym także wyjaśnieniem mogłaby być sytuacja biograficzna pisarza. Aforyzmy te tworzył wszak starzejący' się mężczyzna, rozżalony na dawną żonę, przeżywający u schyłku życia oprócz wzlotów także i upadki w związku z przeszło pięćdziesiąt lat młodszą Marią Zydowo. A więc można by czytać te aforyzmy' jako akt kompensacji ar-tysty-mężczyzny, przekazującego za pośrednictwem literatury swe emocjonalne i egzystencjalne doświadczenia z kobietami w formie aforystycznych wpisów:

Nierozwiązywalność małżeństwa jest pomysłem bardzo dobrym, szkoda tylko, że nie daje się zastosować do ludzi. (Świętochowski 1979:

186)

Miłość stworzyła wiele cudów, nienawiść - ani jednego dobrego czynu.

(186)

Zakochanie mężczyzny w sile wieku, jeżeli już następuje, rzadko bywa przelotnym oszołomieniem, lecz stanowi pierwszą, najgorętszą falą miłości. (Świętochowski [b.r.]: 44)

Odwieczny temat aforystyki, czyli związek kobiety z mężczyzną, uzyskuje w polskiej literaturze także zupełnie odmienną postać. Po czasie mizogmicznych „odkryć" pojawia się niebagatelna i fascynująca osobowość Marii Komornickiej. W 1907 roku drukuje ona na lamach Literatury i Sztuki aforystyczne rozważania dotyczące relacji kobieco-męskich w nowych społecznych i światopoglądowych warunkach. Uwagi to znaczące, gdyż wskazują na coraz wyraźniejsze pękanie patriarchalnego modelu kultury, choć wciąż jeszcze wydawał się on nienaruszony. W pierwszej części aforystycznego cyklu zatytułowanej O Nim (1907) autorka przede wszystkim ukazuje „rozdwojenie psychiczne i płciowe" mężczyzny. Z jednej bowiem strony przyspiesza on wyzwolenie się kobiety z dawnych niewolniczych relacji społecznych, z drugiej - żałuje dawnych czasów i tęskni do władzy nad nią, do deprawowania jej i umieszczania wśród niższych bytów.

O samej kobiecie pisze Komornicka w drugiej części rozważań, O Niej (1907). Ciąg rozmyślań rozpoczyna od krytyki „nadmiernego he-teryzmu" kobiet, ich poddawaniu się dyktatowi biologii i destrukcyjnych emocji:

O te idealistyczne niby kobietki, o te krokodyle łezki rzewnie zranionego samolubstwa. Z głęboką uciechą instynktu wzniecają „zapały" swych partnerów flirtowych, a gdy zapały te wobec „idealnej" kropki realizują się pobocznie, podnoszą wzniosły jęk nad trywialnością męską. W gruncie jest to zawód szachraja, któremu nie udało się zmonopolizować na własną korzyść tej siły nerwowej, którą rozpęta! i w któ-