561

przedmiot (co znajduje swój wyraz w konotacji wyrażenia na + acc.), podczas gdy w wyniku akcji reformatywnej zmieniają się pewne cechy tego samego przedmiotu. Oba typy derywatów nawiązują do znaczenia przestrzennego przedrostka prze- (zmiana miejsca).

13.9.3.    Rzadkie formacje probiercze oznaczają dopasowanie, przystosowanie przedmiotu do drugiego - obiektu-wzorca (przeznaczenia) za pomocą akcji podstawy; tworzą je prefiksy do- i przy-, np. dorobić (klucz do zamka), dotrzeć (icylinder do tłoka), przyuczyć (chłopca do zawodu). Znaczenie formantu konotuje zmieniany obiekt w acc. (ten sam co przy czasowniku podstawowym -dopełnienie bliższe), a ponadto obiekt przeznaczenia w formie do + gen. (dopełnienie dalsze).

23.9.4.    Formacje, w których formant oznacza negatywną lub pozytywną zmianę stanu fizycznego przedmiotu (ew. psychicznego osoby), dzielą się na dwie grupy

0    niejednakowej frekwencji:

1.    Formanty za-, z-||s-, od-, o(b)- wnoszą znaczenie ‘spowodować maksymalnie złe skutki dla obiektu’, np. zacałować, zanudzić (kogoś), zaczytać (książkę)', znosić (ubranie), zjeździć (opony), sprać (koszulę); odleżeć (plecy), odmrozić (uszy). Przy pewnych podstawach odnoszonych do istot żywych lub tylko do osób dwa formanty uściśliły to znaczenie: prefiks za- oznacza ‘zabić’ w formacjach typu zabóść, zachłostać, zagryźć, zastrzelić; prefiks o(b)- oznacza ‘spowodować uszczerbek materialny’ w formacjach typu objeść, ograć, opalić (kogoś).

2.    W pojedynczych wypadkach formant wnosi znaczenie ‘spowodować skutki pozytywne’, ściślej ‘doprowadzić obiekt do pełnej sprawności’, np. rozchodzić buty, oblatać samolot, ujeździć konia.

Kauzatywność zawarta w znaczeniach powyższych przedrostków powoduje, że formacje konotują (poza agensem) zmieniany obiekt w acc., stąd ich przechodniość niezależnie od właściwości konotacyjnych czasowników podstawowych; por. składnię derywatów, będącą efektem ściągnięcia dwóch predykacji, ze składnią podstaw: X leży (np. na trawie, na plecach) - X odleżał plecy, X chodzi (np. po ulicy, w butach) - X rozchodził buty, X je posiłki (np. u Y-a) - X objadł Y-a, X jeździ (np. do Krakowa, samochodem Z oponami...) - X zjeździł opony, i analogicznie X nosi ubranie (długo) -X znosił ubranie.

23.9.5.    Formacje anulatywne oznaczają likwidację stanu przedmiotu, który jest rezultatem akcji zawartej w podstawie. Znaczenie to wyrażają prefiksy roz-, od-

1    de(z)-; derywaty z tymi prefiksami są często motywowane przez inne czasowniki prefiksalne o przeciwstawnym znaczeniu. Stosunek formantu do podstawy jest tu odbiciem stosunku predykatu do argumentu zdarzeniowego w roli obiektu: X rozszyfrował depeszę ‘X zlikwidował to, że Y zaszyfrował depeszę’, podobnie rozminować (most), rozwiązać (sznurek), odwiązać (konia), odkopać (skrzynię), deformować (kapelusz), destabilizować (sytuację), depala-talizować (głoskę), dezorganizować (pracę). Formanty konotują nazwę obiektu,

561