Bez nazwy 7

Sposób zmiany dominującej postawy zależy natomiast od głębokości i trwałości zmian spowodowanych uczeniem się wykolejającym. I tak, oddziaływanie korygujące może być zorientowane na zmianę funkcji postawy, tj. na zmianę ustosunkowań lub/i motywacji. Zewnętrzną bowiem funkcją układu nastawień (postawy) jest ustosunkowanie się do obiektu postawy wyrażające się określonymi zachowaniami. Na przykład negatywna postawa wobec nauczyciela może się uzewnętrzniać unikaniem kontaktów, niewykonywaniem poleceń nauczyciela, jego ośmieszaniem itp. Ustąpienie zachowań negatywnych powoduje modyfikacje sfery ustosunkowań. Może ono wynikać ze zmiany sytuacji traktowanej jako układ bodźców skłaniających do określonych zachowań. I tak, zachowania negatywne Jasia mogą zostać wyeliminowane na skutek zmiany szkoły lub nauczyciela matematyki lub też zmiany postępowania nauczyciela, do którego Jaś jest źle usposobiony. Przykłady te wskazują na zmianę sytuacji bodźcowej bez udziału osoby wychowywanej. Inna odmiana tego typu działania eksponuje natomiast aktywny udział podopiecznego w przekształceniu sytuacji. Na przykład na skutek presji Jaś będzie chodzić do szkoły i na lekcje matematyki, jednakże każde jego pozytywne zachowanie zostanie wzmocnione, nagrodzone. Przekształcenie sytuacji może także mieć charakter kompensacyjny, jak wtedy, gdy nauczyciel matematyki doprowadza do zwiększonej częstotliwości kontaktów z uczniem, chodząc z nim do kina czy grając w piłkę.

Omówiona strategia zmiany postawy dominującej przez zmianę ustosunkowania się, wykorzystująca wpływ sytuacji bodźcowej na zachowanie się, uwzględnia następujące założenia teoretyczne:

-    podejmowane czynności są wyrazem ustosunkowania się,

-    wpływając na zachowanie powoduje się zmiany ustosunkowania się,

-    powtarzanie określonych czynności utrwala wyrażane przez nie ustosunkowania się,

-    zachowanie się jest reakcją na określoną sytuację,

-    zmiana sytuacji pociąga za sobą zmianę zachowania się i tym samym ustosunkowania.

Nie zawsze jednak przedstawiony wyżej sposób zmiany postawy przynosi pożądane efekty. (Wiele zachowań negatywnych wyrażających negatywne ustosunkowanie się jest sterowane bowiem przez określone motywy. Niewątpliwie zmiana zachowania może powodować w konsekwencji zmianę motywu, jeśli działanie ukierunkowane jest nie na zachowanie, ale przede wszystkim na motywy do niego skłaniające. I tak, Jaś nie wykonuje poleceń nauczyciela matematyki dlatego, by go zirytować, wytrącić z równowagi. Osiągnięciu tego celu towarzyszy pozytywne wzmocnienie, a więc i utrwalenie motywu. Wyeliminowanie motywu może więc przebiegać zgodnie z mechanizmem warunkowania lub wygaszania. Nauczyciel może bowiem ukarać ucznia za takie zachowanie i motyw do niego skłaniający, może nie ukarać i nie nagrodzić, dzięki czemu doprowadzi do wygaszenia motywu. Jednakże zachowania negatywne są często

wyrazem układu motywów. Przykładowy Jaś może istotnie chcieć zirytować nauczyciela i jednocześnie zwrócić na siebie jego uwagę. Wówczas to działanie korekcyjne może polegać na karaniu zachowań negatywnych i nagradzaniu pozytywnych, które są regulowane przez tę samą wartość (np. uznanie nauczyciela).

Strategia zmiany postawy dominującej przez zmianę jej funkcji (ustosunkowania się i motywacji) wydaje się szczególnie przydatna wówczas, gdy dana postawa nie jest zbyt złożona, -silna oraz utrwalona. W przeciwnym wypadku proces przekształcania postawy wymaga także spowodowania zmian w sferze nastawień poznawczych i emocjonalnych, czyli w składnikach postawy.

Nastawienia preferencyjne (popędowe i pobudzeniowe), inaczej zwane emocjonalnymi, wiążą się z ogólną mobilizacją energetyczną organizmu, a więc emocjami. Emocje bowiem, takie jak gniew, radość, satysfakcja, to wzrost ogólnego poziomu gotowości do działania (tzw. poziotn aktywacji) oraz towarzyszące jej czynności psychiczne typu wyobrażenia, myśli i odpowiadające im zachowania (radość-uśmiech, gniew-uderzenie), które określa się mianem reaktywacji. Nastawienia popędowebędą zatem skłonnością, tendencją do przeżywania-określo-nego stanu emocjonalnego (skłonność do określonej aktywacji) i reakcji (skłonność do określonej reaktywacji). Przykładowy Jaś charakteryzuje się skłonnością do przeżywania gniewu w różnorodnych sytuacjach oraz do reagowania na to uczucie agresją werbalną.

Nastawienia popędowe mają charakter wrodzony, są także rezultatem doświadczenia indywidualnego. Nabywanie skłonności popędowej w drodze uczenia się obejmuje częściowo charakter przeżywanego uczucia (gniewu czy radości) oraz sposób reagowania emocjonalnego (gniew - agresja werbalna lub wycofanie się), czyli reaktywacjifflastawienia pobudzeniowe natomiast wyrażają tendencję do emocjonalnego reagowania na określone obiekty i zdarzenia. Na _v przykład Jaś może silnie emocjonalnie reagować na widok nauczyciela matematyki (pracującego nie tylko w jego szkole), który wywołuje w nim uczucie gniewu i chęć sprawienia przykrości, Wynika stąd, iż jednostka nadaje walor pobudzeniowy niektórym obiektom i zdarzeniom (np. milicjant, nauczyciel, kłótnia itp.) ze względu na ich wartość, jaką miały, mają lub będą mieć w procesie wzmocnienia emocji, rozładowania nadmiaru napięcia czy wzbudzenia emocji.

Źródłem nastawień emocjonalnych są potrzeby człowieka - biologiczne, psychogenne i socjogenne, z których wynikają ludzkie dążenia. W istocie rzeczy - zdaniem Czapówa - kształtowanie nastawień emocjonalnych polega na „ujawnieniu i wytwarzaniu potrzeb oraz ich konkretyzacji (specyfikacji) zarówno ze względu na doświadczenia indywidualne, jak i ze względu na wzorce i normv oddziałującego (kanalizującego potrzeby) środowiska społeczno-kulturowego”¹. A zatem, kształtowanie nastawień emocjonalnych to: pomoc w procesie uświadamiania sobie własnych potrzeb, działania ukierunkowane na wytwarzanie nowych potrzeb (np. potrzeba czystości czy poszukiwania nowych informacji),

87

1

Ibidem, s. 167.