CCF20081104000 (2)

498 Wersyfikacja

amfibrachów, jambów itp. Zasadniczą ich cechą jest po prostu nieprzestrzeganie stałej liczby stóp, np. wolne amfibrachy u Wyspiańskiego :

Idą [ posępni a grają | im dzwony ze wszystkich | kościołów a grają ] im dzwony żałobne

(Kazimierz Wielki)

O wiele bardziej skomplikowaną formą wiersza sylabotonicznego jest zachowanie częściowej regularności występowania jednolitych stóp:

Za lat sto | albo dwie | ście    a---

Czy za ty | siąc lat    b--—

Cóż zosta | nie z tych walk | i tych burz? x--—

Tak jak te | raz znów wio | sną    x — -— —

Chodzić bę | dę po mie | ście    a---

Jak przez szkieł | ka różo | we    c----

Przez płate | czki pąso | we    c---

Patrzeć bę | dę na świat.    b---

(A. Słonimski, Dwugłos o wiośnie)

W zacytowanym fragmencie pierwszy wers bardzo silnie narzuca dobitny tok anapestowy: dwa anapesty z hiperkataleksą. Lecz nie we wszystkich następnych wersach tok ów jest równie stabilny. Drugi, trzeci i ostatni różnią się od pozostałych nie tylko rozmiarami: 5, 9, 6 zgłosek zamiast siedmiu, ale i zmianami toku w klauzuli. W drugim wersie druga stopa traci jedną z nieakcentowanych sylab i jest odczuwana jako jamb. W trzecim znów rozmiar wersu powiększono o dodatkowy trzeci anapest. W ostatnim zaś usunięto hiperkataleksę. Zmiany te, a nawet wzmocnienia nagłosowych przycisków w trzecim, piątym i ostatnim wersie — zgodne zresztą z właściwościami polskiego anapestu — nie powodują odczucia zmiany toku. Albowiem rozluźnieniu rytmicznemu uległa jedynie klauzulowa część wersu przy równoczesnym zachowaniu stabilizacji toku stopowego w części nagłosowej.

Innym czynnikiem podkreślającym swobodę rytmiczną jest nie-regularność rymowania, która objawia się wprowadzeniem różno-akcentowych rymów oraz wersów bezrymowych, a także ich luźnym rozłożeniem a^z, b^m, x^m, x^z, a^ż, c^ż, c^ż, b^ra. Prócz zmian podstawowego toku stopowego, polegających na rozluźnieniu rygorów w części klauzulowej lub nagłosowej wersu, swoboda rymowania jest drugim wyróżnikiem nieregularnego wiersza sylabotonicznego.

Należy się zastrzec, że omówione przykłady nie wyczerpują różnych możliwości kształtowania nieregularnego sylabotonika. Rozluźnienie sztywnego schematu stopowego może, i przeważnie tak bywa, występować w każdym wersie oraz przybierać bardziej swobodny charakter. Ażeby nie doprowadzić do zatarcia toku stopowego, a tym samym do zerwania związku z wierszem sylabotonicznym, musi zawsze zostać wyraźnie podkreślony zasadniczy tok, pomimo wszelkiego rodzaju odstępstw od jednolitego wzorca rytmicznego.

O wiele bardziej złożone są powiązania zachodzące między systemem sylabotonicznym a tzw. modernistycznym wierszem wolnym. Zasadnicza różnica polega na tym, że w nieregularnym wierszu sylabotonicznym występują modyfikacje zasadniczego toku stopowego, a w wierszu wolnym układ stóp tworzy jedynie system sygnałów do utrwalonego u odbiorcy jasno określonego poczucia rytmu. Albowiem do roli podstawowego czynnika rytmotwórczego urasta w nim układ intonacyjno-zdaniowy, a ilość i rozmieszczenie przycisków staje się elementem mniej istotnym. I dlatego między innymi od modernistycznego wiersza wolnego rozpoczyna się kształtowanie współczesnego dwudziestowiecznego wiersza. Mimo oczywistych jego związków z sylabotonizmem, a poprzez niego z metryką antyczną.

4. Tonizm

Trzecim wielkim systemem polskiej wersyfikacji jest tonizm. Ó ile w sylabizmie podstawą miary jest ta sama liczba zgłosek, a w syla-botómzmie uporządkowany rozkład akcentów, o tyle w tonizmie podstawową rolę odgrywa liczba zestroj-ów akcentowych.

Powstanie jego wiąże się z wzrastającym znaczeniem akcentu w wierszu.