CCF20081104001 (2)

500 Wersyfikacja

Tok trocheiczny i amfibrachiczny jako zgodne z układem akcentowym języka polskiego nie stwarzają przesłanek do specjalnego uwypuklenia roli przycisku, ale jamby i anapesty, niezgodne z naszym systemem prozodyjnym, szczególnie podkreślają rytmotwórczą funkcję akcentu. Rozpatrzmy to zagadnienie na przykładzie urywku Jesieni

Staffa:

Uwię|dły liść;. Odlot|ny ptak.

Błękit|ny szron.

Uwięd!y| liść; Odlotny I ptak,

Błękitny| szron.

W tym samym utworze został inaczej zaznaczony jego wewnętrzny podział. W jednym wypadku cezura odgranicza dwie stopy, w drugim natomiast zaznaczono naturalną dla naszego języka granicę zestrojów akcentowych. Przy głośnej lekturze, wedle wskazanych podziałów, wyjdzie na jaw różnica tkwiąca pomiędzy dwoma propozycjami interpretacyjnymi, pozwalająca wiersz ten zakwalifikować jako jam-biczny, lub prawie zmierzający do tonizmu, ze względu na dwa zestroje akcentowe. W obu wypadkach dominuje jednak wspólny im element: liczba przycisków. To ona w odczuciu odbiorcy staje się zasadniczym czynnikiem rytmotwórczym, wobec którego inne schodzą na dalszy plan.

W ten sposób sylabotonizm przygotowywał grunt na przyjęcie nowego systemu, lecz sam wiersz sylabotoniczny nie był zdolny przeobrazić się w toniczny. Z pomocą przyszły inne czynniki, a przede wszystkim silnie od wieków związany z wierszem paralelizm składni i treści w wersach po sobie następujących, jak np. w cytowanym poprzednio przykładzie.

Podobne zjawiska mamy też w pieśni ludowej. Albowiem nie każdy jej asylabizm można wytłumaczyć melicznym charakterem wiersza. Stosunkowo nierzadkie są wypadki, kiedy odchylenia od rozmiaru sylabicznego są nieznaczne, a liczba zestrojów akcentowych okazuje się głównym elementem rytmjzującym:

Nie uginaj się|+kalinowy| moście,

Bo bez cię| jedzie+pyiźnieńkieyw^^, Pyszne | wesele|+pyśźńyydruż^

Rano| nie rano|+kurowie| pieją,

(......................:.....)

Szyła| wyśźywała|+ chorążemuj koszulę,

5 + 6 5 + 6 5 + 5 5 + 5

6 + 7

Pieśń ta posiada szereg cech wspólnych z wierszem tonicznym. Najsilniejszym bowiem czynnikiem rytmizującym okazuje się liczba czterech zestrojów akcentowych, ponieważ ani rozmiar sylabiczny, ani przedział wewnętrzny, ani rozmieszczenie przycisków wewnątrz wersu nie są regularne. O strukturze wyłącznie intonacyjno-zdanio-wej też trudno mówić. Jest to już ludowy wiersz toniczny.

Jak już wspomniano, sylabotonizm uwypuklił rolę akcentu w strukturze wersu; paralelizm składniowy miał w wierszu polskim wielo-

wiekową tradycję, a sam tonizm również występował w wierszu ludowym. Czynniki te stworzyły odpowiednie podłoże do przeszczepienia na grunt polski tonizmu. Dlatego wzorce zaczerpnięte z po-
ezji angielskiej, niemieckiej i rosyjskiej mogły się	na nim rozwinąć.
Widziałem | rozliczne | tłumy	8
Z pustą, | leniwą | duszą,	.7
Jak dźwiękiem j orkiestry | świątecznej	9
Resztki 1 sumienia 1 głuszą.	7

(J. Kasprowicz, Księga ubogich)

Zwrotka ta jest asylabiczna. Odstępstwa od rozmiaru sylabicznego nie są zbyt duże. Tak samo są zróżnicowane odległości pomiędzy poszczególnymi przyciskami: dwie lub jedna zgłoska. Wszystkie akcenty są przyciskami rytmicznymi. Ilość ich stanowi podstawę rytmizacji wersów. Ponieważ zestrój akcentowy urasta do funkcji