CCF20081104006

480 Wersyfikacja

Lepiej więc, choćby + mowy były płoche,    5 + 6

Pogadać trochę.    5

Ostra szabla, co wiemy, + że nie jest trwożliwa, 7 + 6 Tak pierwsza długie + milczenie przerywa: 5 + 6

^(J. U. Niemcewicz, Pióro i szabla)

Jak łatwo można zauważyć, na przytoczone dziesięć wersów trzy mają rozmiar ośmiu sylab, trzy są jedenastosylabowcami 5 + 6, trzy to pięciozgłoskowce i jeden trzynastozgłoskowiec 7 + 6. Rzecz znamienna, rozmiary wersów należą do najpopularniejszych, do najłatwiej rozpoznawalnych, choćby ze względu na zachowanie wszystkich cech struktury sylabicznej. Widoczne jest jakby dominowanie pewnego typu wersu w poszczególnych częściach cytatu, gdyż początkowo mamy lekką przewagę ośmiozgłoskowców. W ten sposób powstaje coś w rodzaju przewodniego motywu rytmicznego, który może występować jako podstawowy rozmiar skontrastowany z innymi, bądź też powtarzać się w kilku kolejnych wersach, tworząc wstawki izosylabiczne. Zasadniczą cechą tego rodzaju wiersza jest chęć zaskakiwania odbiorcy. W naszym przykładzie zatem po dwóch pierwszych ośmiozgłoskowcach zamiast takiego samego trzeciego pojawia się pięciosylabowiec. Kiedy oswoiliśmy się z nowym rytmem, już ulega on zmianie, ponieważ tworzy część przedśredniówkową jedenastozgłoskowca, po czym ponownie wracamy do pierwszego rytmu, by znów w następnym wersie zetknąć się z jedenastozgłoskow-cem. W tej sytuacji moment niespodzianki staje się ważnym elementem kompozycyjnym.

Zmiany rozmiarów wersów uzależnione są jednak od stylistycznego ukształtowania tekstu. Pierwszy pięciozgłoskowiec wyodrębnia stan, w jakim znajdowały się przedmioty wymienione w następnym wersie. Skrócenie rozmiaru wersu służy uwypukleniu zestawienia pióra i szabli. Także charakterystycznym zjawiskiem jest zaprezentowanie szabli epickim trzynastozgłoskowcem. Tak więc o rozmiarach każdego wersu decydują czynniki ekspresywne. To samo odnosi się do rozkładu rymów, który również może być swobodny.

Współgranie warstwy intonacyjno-zdaniowej, wersowo-sylabicznej oraz napięć emocjonalnych tworzy niepowtarzalność konstrukcji rytmicznej każdego wiersza tego rodzaju.

3. Sylabotonizm

A. Sylabotonizm

Polski wiersz sylabotoniczny zachowuje wszystkie poprzednio wskazane cechy polskiego sylabizmu, a więc numeryczność, izo-sylabizm, oderwanie węzłowych punktów wersu od układu intonacyjno-zdaniowego. Dodaje on jednak nowe elementy strukturalne, do których należy przede wszystkim uporządkowanie systemu akcentowego wewnątrz poszczególnych wersów. Ale, by system ten był odczuwalny, musi występować w większych całościach niż jeden wers, tzn. musi to być co najmniej dwuwiersz.

Postaci rytmiczne, które występują w sylabotonizmie, wynikają z regularnego następstwa zgłosek akcentowanych i nieakcentowanych. Dlatego też przyjęto dla tego wiersza terminologię z iloczasowej metryki antycznej, co nie oznacza wcale analogii z tym systemem.

Mimo że podstawową miarą sylabotonizmu jest stopa, nie należy jej utożsamiać ze stopą antyczną^ ponieważ nie będąc iloczasowa, nie może opierać się na systemie mor, nie jest więc stałą jednostką czasową. Zestrój akcentowy w języku polskim obejmuje zasadniczo niewielką liczbę zgłosek, a w razie większego rozmiaru pojawiają się w nim akcenty poboczne, tak że przyciski przeważnie padają na co drugą, trzecią i rzadziej czwartą sylabę. Dlatego stopa w polskim systemie obejmuje nie zestrój akcentowy, lecz, niezależnie odeń, nie ulegającą zmianie ściśle określoną liczbę zgłosek (dwóch, trzech, ewentualnie czterech), a także stałe miejsce akcentu. W polskiej stopie nie może zachodzić wymiana sylab długich (akcentowanych) na krótkie (nieakcentowane). Tak samo nie ma w niej iktu, arsy, tezy, a więc związanych z nimi możliwości (zob. s. 442). Stopa sylabotoniczna jest więc sztywna. Zarazem posiada ona w dużym stopniu charakter umowny, gdyż nie musi pokrywać się z granicami zestrojów akcentowych ani ze znaczeniowo-fonetycznymi jednostkami językowymi.

Z tego powodu pojęcie cezury jest nieco odmienne od antycznego i oznacza granicę zestroju akcentowego wypadającą wewnątrz stopy; to samo dotyczy dierezy, która w tym wypadku wyraża

31 — Zarys poetyki