CCF20110509003

166 S. PRZYIWSZEWSK!

tyczny, obrazowy charakter, a dziś jest li tylko matematycznym znaczkiem.

Czy dla nas liczba jakaś ma jakiekolwiek uczuciowe znaczenie? Nie! Ale trzeba pamiętać, że pierwotny człowiek, by wypowiedzieć dajmy na to „cztery”, przeszedł ciężką mękę porodu. Gdy widział prócz siebie tyle innych postaci, zdjęło go zdziwienie, potem czuł się przerażony, aż wybełkotał słowo, które się co prawda ustaliło w miarę, jak się to zjawisko powtarzało, ale równocześnie straciło swój uczuciowy podkład.

Człowiek pierwotny był twórcą.

I ten, który umie odtworzyć słowo w jego pierwotnym znaczeniu, umie widzieć słowo jako obraz, odsłonić tajemnicę jego genezy, który umie nową genesis¹⁶ i nowy obraz słowu podłożyć, ten jest twórcą.

Pierwotny człowiek a dzisiejszy twórca to bardzo spokrewnione i zbliżone typy.

Tylko podczas gdy człowiek pierwotny miał do rozporządzenia kilku zaledwie pojęciami, twórca dzisiejszy panuje nad niezliczoną mocą pojęć, które oczywiście powstały za pomocą metafory, pierwiastek metaforyczny zagubiły, a siłą twórcy jest właśnie to, by tym tysiącom i tysiącom pojęć dać od nowa ich obrazowy charakter, jeżeli nie historyczny, to nowy, z własnej wyobraźni stworzony.

Pierwotny człowiek odnosił wszystkie nowe zjawiska do dawniej mu już znanych obrazów i równocześnie łączył nowe pojęcia uczuciowym związkiem ze starymi. Dusza wydawała mu się być jeziorem — a czystość jeziora, jego głębie i piękność przenosił bez wszystkiego na pojęcia duszy. Czasownik ssać łączył się z pojęciem mleka, picie mleka z pojęciem siły, a w dalszym ciągu tworzył słowa, jak chłopiec, dziewica, matka, wielki. ^{1 2}

U nas się ten związek uczuciowy zupełnie zatracił, któż z nas łączy widnokrąg z pojęciem wzgórza. Paska z giermkiem, brata z obowiązkiem noszenia siostry na swoich barkach podczas dalekich wędrówek?

Ten, który umie odtworzyć każde pojęcie w obrazie, który umie odtworzyć uczuciowe związki pomiędzy pojedynczymi pojęciami, który nie logicznie, ale wewnętrznie, uczuciowo łączy wszystkie pozrywane i przez mózg roz-strzępione rzeczy świata zewnętrznego, ten jest twórcą — i znowu: et toxit le reste est litterature^{3 4}.

Takim twórcą jest Jan Kasprowicz.

W tym jego potęga, w tym jego wyłączne stanowisko twórcy, jakiego od czasów naszych wielkich mistrzów nikt nie zajmował^łl.

Czym jest ziemia rodzinna dla zwykłego człowieka? Łączą się z nią pewne osobiste wspomnienia, które już ziemi nie tyczą, ale zewnętrznych losów człowieka. Dajcie mu ołówek w rękę, a będzie umiał narysować mniej lub więcej wiernie cały krajobraz: paru kreskami naznaczy góry, w ten lub ów sposób spiętrzone, będzie umiał naznaczyć, że tu lub owdzie stał ten a ten dom — roztkliwi się na wspomnienia, że tam się bawił, a tam cierpiał, ale to wszystko nie da naijmniejszego pojęcia o ziemi, co najwyżej da nam zewnętrzną linię tego, co człowiek ten w młodości swej przeżył.

Inaczej twórca tej miary co Kasprowicz. On pierwszy nadał ziemi, że tak powiem, jej metaforyczny charakter.

1

genesis (gr.) — stworzenie, powstanie (tytuł pierwszej

2

księgi Starego Testamentu).

3

   Por. przyp. 11.

4

   Przybyszewski cenił twórczość Kasprowicza nieproporcjonalnie wysoko, np. w swym ostatnim odczycie o nim. opublikowanym pośmiertnie w części drugiej Moich współczesnych (Warszawa 1930. s. 170—184), zaliczył autora Hymnów, obok Kochanowskiego i Mickiewicza, do trójcy największych polskich poetów.