CCF20100314010

cg 4    Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

Dokonać jest nie tylko stylistycznie nacechowanym synonimem neutralnego zrobić, ale różni się od niego odcieniem semantycznym 'działania wymagającego wzmożonych wysiłków, często poświęceń, obliczonego na osiągnięcie ważkich celów’ itp. Tę cechę znaczeniową czasownika dokonać ilustruje chociażby jego ty-,powa frazeologia: dokonać bohaterskich czynów, dokonać wielkich rzeczy, dokonać cudów. Z tą normą semantyczną w wyrażanej sprzeczności pozostają zdania: „W ręczenia papierów samochodowych nowym właścicielom dokonał naczelnik”. TR 278/61, 1; „Postanowili dokonać segregacji łożysk tocznych”. GP 287/61, 1; „Zakupu nasion nie należy dokonywać u pokątnych handlarzy”. Chł. Dr. 97/61, 8.

Ze znaczeniem 'działania usilnego, skierowanego ku osiągnięciu ważkich celów’ wiąże się wartościująco-dodatni odcień semantyczny czasownika dokonać, także znajdujący wyraz w zasobie jego utartych frazeologizmów. Dokonać odnosi się mianowicie do działań sankcjonowanych jak gdyby przez opinię społeczną, obliczonych na zrealizowanie jakichś celów pozytywnych. Dlatego naruszenie tej restrykcji semantycznej pociąga za sobą błędy odczuwane jako bardzo rażące, np. „Najwięcej bójek.dokonywanych jest na tle chuligańskim”. TM 110/67; „Obywatel, któremu w dn. 5.V.61 usiłowano dokonać kradzie-. ż y teczki, proszony jest o zgłoszenie się do Komendy Dzielnicowej”. Eli. 128/61, 3.

Dokonać oznacza też czynność, której celem jest spowodowa-rnie jakichś postrzegalnych zmian w rzeczywistości, a zatem działanie przynajmniej częściowo konkretne, fizyczne (np. związki dokonać obliczenia, dokonać podsumowania obrad informują •wprawdzie o przebiegach intelektualnych, ale zakładających też jakieś czynności, które się dają obserwować: manualne, mowne). •Czasownik ten nie łączy się więc w sposób naturalny z nazwami procesów czysto myślowych, np. „Wszystko to razem wskazuje na potrzebę dokonania poważnej pracy koncepcyjnej”. PS 133/61, 1; „Ministrowie dokonali konfrontacji swych punktów widzenia”. TM 110/67.

I wreszcie ograniczenia zakresowo najogólniejsze: w kontekście czasownika dokonać musi wystąpić rzeczownik o żywym znaczeniu 'nazwy czynności’. Jeśli w jakimś słowie jest ono mało wyraziste, bliskie uprzedmiotowienia — to wyraz ten w konstrukcji z czasownikiem dokonać będzie raził poczucie poprawności, np. „Szereg orkiestr angielskich dokonało ar an-żów popularnych radzieckich melodii”. P 17/62, 17 (aranż — to dziś raczej 'rezultat czynności aranżowania’ niż nazwa jej przebiegu). Zdecydowanie już rażące jest z tego względu połączenie dokonać fotografii („Duże wrażenie wywarły dwie fotografie po-twór a. Jedna z nich została dokonana w sierpniu”. EK 103/61, 1).

Podobnym ograniczeniom podlega użycie i innych czasowników posiłkowych występujących w konstrukcjach analitycznych. Rozpatrzmy na przykład wyrazy doznać i ulec. Dziś coraz częściej stosuje się je w bardzo ogólnym znaczeniu receptywnym ('podleganie jakiejś czynności lub procesowi’), dzięki czemu mogą wystąpić w konstrukcjach stanowiących ekwiwalenty form flek-syjnych strony biernej. Zaciera to jednak swoistość cech semantycznych każdego z nich, o czym świadczyłoby ich zamienne użycie w tych samych kontekstach, np. ulec wzmocnieniu i doznać wzmocnienia („Drużyna musi doznać znacznego wzmocnienia”. EP 78/61, 6). Tymczasem podstawowe znaczenie czasownika doznać — to 'odczuć, poczuć, przeżyć, doświadczyć’ (SJP Dor.). Treść ta ogranicza niejako dwustronnie łączliwość leksykalną tego wyrazu: w pozycji podmiotu musi przy nim wystąpić nazwa istoty czującej i manifestującej swoje odczucia, a więc w praktyce — rzeczownik osobowy; w pozycji dopełnienia — nazwy wrażeń psychicznych (ktoś doznaje uczucia gniewu, zawodu, szczęścia itp.). Ale ta restrykcja coraz częściej przestaje być przestrzegana w nowszych użyciach czasownika doznać, np. „«Ruch» doznał poważnego wzmocnienia”. Sp. 85/61, 1; Rolnik doznał pomocy w sprzęcie zboża”. GB 207/71, 3.

Etymologiczne znaczenie czasownika ulec 'lec bez sił, bez życia’ i dziś jeszcze determinuje jego treść realną: 'poddawać się siłom przeważającym, wywierającym presję’. „Dawne znaczenia wyrazów — pisał w związku z tym czasownikiem Witold Doroszewski — nie giną bez śladu; każdy wyraz jest obciążony histo-5 — Kultura...