CCF20100314008

60 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

nych grup składniowych. Mimo to wyrażają te same znaczenia ogólne, co ich obcojęzyczne odpowiedniki morfologiczne, i w ten sposób wypełniają jak gdyby luki polskiego paradygmatu czasownikowego. Na przykład typowe znaczenie perfektywne 'trwania w teraźniejszości rezultatów czynności przeszłej’, które w języku niemieckim i francuskim sygnalizują formy fleksyjne Per-fektu (ich hahe geschrieben) i passś compose (j’ai ecrit), w pol-szczyźnie znajduje wykładnik w szerzącej się konstrukcji Mam (pracę) napisaną. Podobnie struktury opisowe „mam + bezokolicznik” funkcjonują tak, jak w języku francuskim futur proche: oznaczają akcję, która nastąpi w najbliższym czasie (z odcieniem 'przypuszczenia’ lub 'powinności’, np. Marą, wyjechać za granicę 'prawdopodobnie wkrótce wyjadę’; Mam się do niego zgłosić 'powinienem się do niego zgłosić w najbliższej przyszłości’).

Najmniej zgramatykalizowane są połączenia, które składają się ze swoistych „czasowników posiłkowych”: dokonać, ulec, doznać, prowadzić, przeprowadzić — oraz z rzeczownika odsłowne-go będącego nazwą czynności (np. przeprowadzić badania). Mimo to i one wyrażają pewne swoiste znaczenia ogólne lub przynajmniej „wspomagają” formy fleksyjne mające podobną funkcję. Treścią najogólniejszą, która znajduje odrębny wykładnik słowny w strukturze konstrukcji analitycznych, jest znaczenie czynnościowe. Przekazują je czasowniki posiłkowe wykonywać (np. wykonywać naprawy — naprawiać) oraz robić i czynić, które można uznać za warianty stylowe — potoczny i książkowy (robić zastrzeżenia i czynić zastrzeżenia). Opozycyjne względem tej treści znaczenie stanowe nie ma równie wyrazistych wykładników; sygnalizuje je stosunkowo często konstrukcja „stanowić + nazwa czynności”, np. stanowić odzwierciedlenie 'odzwierciedlać’.

Kolejne przeciwstawienie semantyczne, które dochodzi do głosu w analityzmach czasownikowych, to opozycja znaczenia kauzatywnego ('powodowania akcji’) i receptyw-n e g o ('podlegania akcji’). Pierwszą treść wyrażają czasowniki posiłkowe powodować, budzić, wywoływać (powodować przyspieszenie (prac), budzić, wywoływać zaniepokojenie), druga znajduje wykładnik w elementach ulec, doznać, podlegać. Anali— tyzmy czasownikowe wyrażają też znaczenie 'ciągłości’, np. prowadzić, kontynuować poszukiwania.

Jeśli chodzi o frekwencję poszczególnych konstrukcji opisowych, to najpospolitsze są struktury z czasownikami dokonać-i przeprowadzić, mające czyste znaczenie aspektowe. Ale też; możliwość wyrażenia środkami morfologicznymi tylko dokonanego charakteru czynności, bez innych modyfikacji semantycznych'-(np. ilościowych, jak w dosypać, lokatywnych, jak we wsypać),. jest skrajnie ograniczona. Analityzmy „wyręczają” więc przedrostki czasownikowe w tej właśnie funkcji.

Na drugim miejscu pod względem częstości użycia znajdują* się konstrukcje o znaczeniu receptywnym, z czasownikami ulec i doznać. Rywalizują one skutecznie z formami strony biernej' (np. ulec zniszczeniu — zostać zniszczonym), która zarówno* w świadomości ogółu, jak w opinii wielu teoretyków kultury języka uchodzi za strukturę sztuczną, obcą spontanicznej polszczyź— nie mówionej i często będącą odwzorowaniem konstrukcji obcych (niemieckich). Zwraca też uwagę znaczna liczebność konstrukcji sygnalizujących początkowy moment czynności. Warto przypomnieć w związku z tym, że tzw. p r e-fiksy inchoatywne, wykładniki tego właśnie znaczenia*. (za-, roz-), mają dziś produktywność i łączliwość skrajnie ograniczoną i od większości nowych czasowników nie mogą urabiać formacji pochodnych. Tylko np. sposobem analitycznym można* wskazać na początkowy moment czynności wyrażonej czasownikami badać i starać się (rozpocząć badania, podjąć starania).

Do podobnych wniosków prowadzi analiza analityzmów o głównym członie rzeczownikowym. Na przykład konstrukcjami opisowymi zastępuje się coraz częściej rzeczowniki o znaczeniu czynnościowym (czytanie, rozszerzenie itp.). Są one bowiem* o wiele mniej precyzyjne niż formy podstawowego czasownika w sygnalizowaniu takich np. znaczeń gramatycznych, jak aspekt,, strona itp.; te odcienie można dopiero wyrazić swoistymi „rzeczownikami posiłkowymi”, np. znaczenie jednokrotności procesu* akcentują wyrazy fakt, wypadek, przypadek (fakt sprzedaży nie—