CCF20100314011

66 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

rycznie. W czasowniku ulegać takim obciążeniem jest pierwiastek treściowy 'padania bez sił’, którym się tłumaczy to, że ulegamy przede wszystkim temu, co nas ubezwładnia, a nie jakimś siłom pozytywnym”. (KS 180). Ten dominujący odcień semantyczny czasownika znajduje odzwierciedlenie w zasobie jego stałej frazeologii: ulec przemocy, ulec presji, ulec wypadkowi itp. Jednocześnie jednak mnożą się konteksty, w których ulec ma znaczenie „ogólnoreceptywne”, bez odcienia 'poddawania się przymusowi’, np. ulec zmianie, ulec przerwaniu. Ekspansja takich konstrukcji ma bardzo istotne podłoże funkcjonalne; mianowicie umożliwiają one wyrażenie treści receptywnej nawet wówczas, gdy zostanie użyty czasownik stanowy, który niezdolny jest tworzyć formy strony biernej (por. „Uległy potanieniu lody”. TL 237/60, 4).

Analityzmy pozwalają także wyeliminować pewne wypadki niezgodności między formą strony a właściwą jej funkcją semantyczną; np. zastępują formy strony zwrotnej mające realne znaczenie bierne (por. „Ożywiły się kontakty kulturalne” — i „Ożywieniu uległy kontakty kulturalne”. DS 30/62, 9; „Rozbuduje się wykańczalnia” — „Rozbudowie ulegnie wykańczalnia”. TL 132/ 60, 5). Jednocześnie jednak związki tego rodzaju, w których czasownik ma funkcję „ogólnoreceptywną”, stanowią punkt wyjścia jego dalszej ekspansji — w kontekstach wyraźnie już sprzecznych z jego tradycyjną treścią — mianowicie w zdaniach, w których mowa o działaniu dodatnim względem pewnego desygnatu, np. „Nasza czołówka■ uległa w tym roku odmłodzeni u”. TL 127/73, 10; „Modernizacji uległa również drużyna młodzieżowa”. TL 204/61, 6. Mnożą się zwłaszcza użycia związków ulec odnowie („Podczas każdych wyborów odnowie ulegnie przynajmniej jedna trzecia składu rad”. DZ 240/61, 3), ulec poprawie („Stan zbóż ozimych uległ dalszej poprawie”. Z W 114/69, 1), które zdają się nawet utrwalać jako typowe frazeologizmy tego czasownika, choć w sposób oczywisty naruszają normę semantyczną polszczyzny.

Spośród czasowników stanowiących ośrodek konstrukcji analitycznych najwięcej połączeń tworzy dziś przeprowadzać. Ma on bowiem charakter najbardziej ogólny, jest wykładnikiem czystego znaczenia procesualnego ('czynności trwającej, obejmującej różne fazy’), bez indywidualnych cech semantycznych, właściwych np. czasownikowi dokonać. Niemniej jednak i ta ogólna treść narzuca pewne restrykcje jego łącziiwości. Czasownik oznacza działanie ciągłe, wieloetapowe, nie wchodzi więc w naturalne połączenia z nazwami działań jednorazowych, momentalnych, np. „Zespół «Sparty» (...) przeprowadził kilka szybkich zagra ń”. EP 96/61,4; „Bojownicy ruchu oporu przeprowadzili kilka zamachów bombowych”. SłP 116/69, 2; „Trzeba przeprowadzić zamach stanu”. PS 115/61, 4; „przeprowadzić sprzedaż” GrR 143/61, 4.

Ponadto przeprowadzić odnosi się do działań w pewien sposób przemyślanych i zaplanowanych (por. typowe frazeologizmy przeprowadzić swój plan, swoje zamierzenia), a nie do prostych, mechanicznych niejako czynności fizycznych; stąd rażą konstrukcje typu „przeprowadzić pokos traw”. TM 109/73, 1, „przeprowadzić retusz”. W 120/61, 6 itp.

Na koniec — podobnie jak dokonać — przeprowadzać nie toleruje w swym kontekście rzeczowników pozbawionych znaczenia czynnościowego, np. przeprowadzać inwestycje („W cieniu inwestycji komunikacyjnych przeprowadzonych w lewobrzeżnej Warszawie powstaje projekt nowoczesnej arterii”. Szt. Mł. 280/61, 6). Z racji swego bardzo ogólnego znaczenia czasownik przeprowadzić góruje nad synonimicznym dokonać i zaczyna wypierać swego „konkurenta” nawet ze związków bardzo dla niego typowych, utartych, np. dokonać przeglądu („przeprowadzić wstępny przegląd”. SłL 11/61, 11), dokonać otwarcia imprezy („Otwarcie zawodów przeprowadzono bardzo uroczyście”. EW 216/61, 6). Zaciera to dodatkowo wyrazistość granic użycia tego coraz bardziej uniwersalnego czasownika.

Z naszych rozważań nad analityzmami werbalnymi wypływa pewien wniosek ogólniejszy: struktury z czasownikami dokonać, przeprowadzić, ulec, doznać nie zgramatykalizowały się jeszcze całkowicie, nie mogą być konstruowane z dowolnych elementów, bez uwzględnienia ograniczeń w użyciach każdego z nich, wyni-