CCF20100314029

102 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

skać. Z kolei ten właśnie czasownik wydaje się niestosowny w zdaniu: „Blok ten, zamieszkany już prawie od roku, zasłużył sobie chyba na zyskanie skrzynek”. GK 39/61, 5. Mianowicie zyskać (jak zresztą wszystkie synonimy, tej grupy) wchodzi w związki tylko z nazwami osobowymi (sporadycznie także — z nazwami zwierząt) lub z rzeczownikami zbiorowymi o wyraźnym pochodzeniu metonimicznym (Biuro zyskało w nim doskonałego kierownika 'osoby pracujące w biurze’). Z kolei opozycja znaczeniowa między zdobyć a osiągnąć wynika z podstawowej treści pierwszego wyrazu: 'zagarnąć w walce, opanować’. Jej refleksem w użyciach przenośnych tego czasownika jest cecha 'intensywności i krótkotrwałości zabiegów’ (zdobyć miejscówką na pociąg do Zakopanego, zdobyć bilety na mecz międzynarodowy). Osiągnąć natomiast znaczy 'zapewnić sobie co w drodze długotrwałych wysiłków’ (osiągnąć dostojeństwa, godności, ciekawe rezultaty badawcze itp.). Sferę zastosowania obu czasowników stanowią związki z wyrazami sława, sukces, rozgłos. Wreszcie różnica niemal nieuchwytna przeciwstawia sobie wyrazy osiągnąć i uzyskać, a zaciera się ona jeszcze bardziej wskutek szybkiej ekspansji drugiego z nich; uzyskać coraz częściej zaczyna występować w typowych kontekstach swego bliskoznacznika, np. uzyskać sukces, dobre wyniki, powodzenie — obocznie do związków tradycyjnych osiągnąć sukces, wyniki, powodzenie. Wydaje się, że różnica dzieląca te dwa bardzo sobie bliskie synonimy jest pochodną ich czytelnych jeszcze znaczeń strukturalnych: w wyrazie osiągnąć nacisk pada na zabiegi samego podmiotu (Pracą osiągnął to, o czym marzył), w użyciach uzyskać dominuje odcień 'zapewnić sobie co dzięki czyjejś aprobacie’, np. uzyskać zapomogą, stypendium, zgodą, pozwolenie itp. Czasownik osiągnąć w związkach tego rodzaju nie występuje.

I jeszcze jeden ciąg synonimów o mało wyrazistych granicach zakresowych: zaistnieć, zajść, nastąpić. Pierwszy z nich jest wyrazem bardzo ekspansywnym, wypierającym swe mniej „wytworne” odpowiedniki, ale też wskutek tego używanym dość dowolnie i często niezgodnie z tradycyjnym zakresem znaczeniowym, np. „Bez tego niemożliwe byłoby dokonanie w następnych latach podwyżki płac, (...) także łych, które zaistnieją w przyszłości”. KP 112/69, 3; „W związku z tym nasuwa się uwaga, że przy uzupełnianiu zapasów możliwe jest zaistnienie rabunku (...)”. Chł.Dr. 82/61, 8; „Jest także arbitrem w wypadku zaistnienia jakiego sporu”. Kul. 28/62, 2. Czasownik zaistnieć — użyty poprawnie — sygnalizuje początkowy moment jakiegoś żywiołowego, nie kontrolowanego procesu (Jeśli zaistnieją nieoczekiwane przeszkody — choć i tu lepiej: jeśli powstaną, jeśli zajdą nieoczekiwane przeszkody). W żadnym jednak wypadku nie można mówić o „zaistnieniu” zdarzeń tak skrupulatnie planowanych, jak podwyżka czy rabunek. Z kolei w zdaniu: „W ostatnich latach wiele nowego nastąpiło w naszym życiu”. GłO 28/61, 6 — oczekiwać można byłoby raczej czasownika zajść (zaszło wiele nowego). Nie jest także właściwie zastosowany wyraz nastąpić we fragmencie: „Pierwszy dzień procesu sugeruje, że mogło nastąpić morderstw o”. W 131/61, 2. Nastąpić bowiem — zgodnie ze swą podstawową treścią 'pojawić się po czym, w pewnej kolejności’ — odnosi się do zdarzeń, które łączą się związkiem przyczynowym lub przynajmniej jakąś więzią logiczną z określonymi faktami wcześniejszymi, np. „Wiedziała o jego zamierzonym wyjeździe, ale nie spodziewała się, że tak szybko nastąpi”. SJP Dor. Czasownik zajść nie podlega takiemu ograniczeniu i dlatego jest stosowniejszy w kontekstach, w których mowa o procesach żywiołowych, nieobliczalnych: zaszły wypadki, wydarzenia, zmiany itp.; w związkach tych może się oczywiście pojawić i synonimiczne nastąpić, ale zyskują one wtedy odcień swoisty (nastąpiły wypadki, zmiany — 'zmiany, wypadki stanowiły logiczną konsekwencję wcześniejszych wydarzeń, a zatem były w pewnej mierze do przewidzenia’).

Jak wynika z dotychczasowych uwag, wspólne znaczenie ogólne dwóch lub kilku synonimów nie przesądza jeszcze o możliwości ich zamiennych użyć. Tę samą definicję 'stawać się większym liczbowo, ilościowo, przestrzennie’ można — za SJP Dor. —• przypisać dwu czasownikom: wzrastać i zwiększać się. A przecież wyczuwa się niestosowność użycia pierwszego z nich w następujących kontekstach: „Najszybciej wzrasta sieć abo-