CCF20100314004

552    Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

Zjawiskiem nagminnym jest niesprawne działanie lub brak leksykalnych determinatorów kontekstowych. Częsty błąd auto-itów wypowiedzi stanowi konstrukcja kontekstu neutralnego, „bezbarwnego”, w równym stopniu sprzyjającego realizacji ■dwóch różnych znaczeń wyrazu, np. „Służba nadzorcza

ogrodzie zoologicznym bardzo kul e j e”. (EW 222/56,5). Czarownik uzupełniający dwuznaczne wyrażenie służba nadzorcza Jest zbyt mało charakterystyczny, łączy się bowiem naturalnym związkiem z rzeczownikiem służba zarówno wtedy, gdy jest on •użyty w znaczeniu abstrakcyjnym (służba nadzorcza kuleje znaczy wtedy 'działalność organów nadzoru jest niesprawna’), jak i wówczas, gdy ma on treść konkretną ('pracownicy nadzoru ■utykają’).

Powodem powstania dwuznaczności wypowiedzi często bywają dokonywane w niej uproszczenia leksykalne, zmierzające do nadania jej postaci maksymalnie ekonomicznej, skrótowej. Rezultaty jednak takich poczynań są z pewnością sprzeczne z intencjami autorów. Zdaniu „Pstrąg podejmuje Brechta” (tytuł, Eli. 118/61,4), przypisze się treść: „Pstrąg gości u siebie Brechta”; .•znaczenie zaplanowane przez twórcę tekstu: 'Teatr „Pstrąg” pozdejmuje inscenizację sztuki Brechta’ — nie narzuci się czytelnikowi z taką samą oczywistością.

3. Można byłoby się więc pokusić o sformułowanie kolejnej •wskazówki normatywnej: wszelkie uproszczenia formy słownej -wypowiedzi nie powinny eliminować _determinatorów_ (leksykalnych, tj. elementów niezbędnych" do właściwego rozumienia pozostałych składników.

Nie zawsze zastosowanie wyrazu w kontekście neutralnym, pozbawionym determinatorów prowadzi do trwałych nieporozumień między nadawcą ,a odbiorcą komunikatu słownego, Czasem ‘bywa oczywiste to, jaką treść ma element wieloznaczny w takim „bezbarwnym” otoczeniu, ponieważ tylko jedno ze znaczeń jest logicznie umotywowane, drugie zaś tworzy z kontekstem wyraźmy absurd. Na przykład wrażenie nonsensowności tekstów specjalnych nasunie się przeciętnemu czytelnikowi wówczas, gdy zacznie on przypisywać treść potoczną niektórym używanym

w nich terminom. A oto przykłady takich sformułowań sportowych: „Główka Schmidta dwukrotnie minęła się z ce-l e m”. W 79/61,4; „Gawlikowi wyszła bomba w samo okienko”, PS 95/61,2; „Bramkarz nie znalazł sposobu na obronę dalekiego szczura”. PS 80/61,3 itp. Właśnie absurdalność tego „drugiego planu” znaczeniowego wypowiedzi pociąga za sobą intensywny efekt komiczny, wywołuje rozbawienie jej odbiorców, którego nie przewidywał autor i którego z pewnością by sobie nie życzył. Przypomnijmy kilka mimowolnie komicznych sformułowań prasowych: „Nasz Miecio jako dziecko wzorowe doskonale oczywiście znosi jajk a”. TDz 9/56 (z kącika porad dla młodych matek). „Pokątnym sprzedawaniem wódki winna się zająć milicja obywatelska”. GPom. 33/55. „Koledzy przyszli z buteleczką, aby oblać rozum przyjaciela”. GB nr 237, dod. niedz.; oblać — według intencji autora tekstu — miało tu znaczyć 'uczcić piciem', odbiorcy jednak nieodparcie narzuca się znaczenie dosłowne 'skropić, zwilżyć’, bo przypadkowo jest ono zharmonizowane z treścią innych składników kontekstu (przyjść z butelką, żeby oblać...).

4. Wypływa stąd kolejny postulat funkcjonalny: należy szczególnie starannie unikać takich elementów kontekstu, które w pamięci odbiorcy mogą zupełnie przypadkowo ożywić jakieś uboczne, nonsensowne skojarzenia, stające się źródłem efektu komicznego. Tak jak w prawdziwym, świadomym dowcipie — jest on tym silniejszy, im bardziej makabryczna czy drastyczna jest owa dodatkowa treść, nie przewidziana przez twórcę wypowiedzi, np. „Przyjdzie kierownictwu oprzeć szkielet drużyny na młodzieży”. GP 16/61,4; „Sam Lucjan Kydryński (...) zrezygnowałby chyba z żałosnej produkcji rodzimych girl s”. P 17/62,5 (w zamierzeniu autora produkcja ma tu znaczyć 'występy artystyczne’).

Warunku sensowności i jednoznaczności nie spełnia na ogół wypowiedź, której składniki nie są utrzymane w jednej tonacji/ znaczeniowej, nawiązują do bardzo różnych sfer skojarzeń. Jest to typowy błąd popełniany w konstrukcji indywidualnych metafor. Ich elementy składowe często nie tworzą harmonijnej ca-