DSCN9473

I

magna torii jedynie ze względu na swą szlachetność i wierność tradycji. Pracowitość, oszczędność I wszystkie chrześcijańskie cnoty tych ludzi mają niejako symbolizować cnoty całego narodu. Dla silniejszego zaznaczenia różnic dzielących Aspazję i Beniamina Zmlcfaow* ska ubiera go w strój górala. Ten chwyt służy również zatarciu wyrazistości społecznego rodowodu Beniamina. Ubogi szlachcic,, syn rolnika, górnik, góral — to przedstawiciel całej reszty narodu przeciwstawionej arystokracji. Nie dość jasne określenie przynależności klasowej bohatera ułatwia jednocześnie przemilczenie sprawy chłopa.

Przez eliminacją zagadnienia chłopskiego z problematyki powieści Źmichowska zubożyła krytyką arystokracji o najsilniej przeciw niej przemawiający argument, ale zarazem uwolniła się*od wytoczę^ nia sprawy chłopskiej przeciw idealizowanej i traktowanej z wyraźnym sentymentem szlachcie. Tego sentymentu dla Polski szlacheckiej — zresztą zaznaczonego bardzo dyskretnie — nie osłabia koszmarna rzeczywistość Polski paószczyżnianiej: dworek ubogiej rodziny szlacheckiej jest oazą szczęścia i spokoju. Ale ta sielanka rodzinna nie została umieszczona dokładnie ani w czasie, ani w przestrzeni Nie jest to zabieg artystyczny, mający służyć uwypukleniu głównego pozornie problemu — miłości dobrej i zlej, „ogólnej*' i „zje-dnostkowionej" — nie jest to też romantyczna konwencja literacka. Źmichowska po prostu nie zdobyła się na realistyczne przedstawienie dworku szlacheckiego, ponieważ musiałaby przy tym obnażyć stosunki panujące na wsi co zamąciłoby sielankę szlachecką i zdewaluowało cnoty rządzące w patriarchalnej rodzinie Beniamina.

Oparta na systemie pańszczyźnianym wieś polska była przecież terenem nieprzerwanej walki między chłopem a dziedzicem. Dekret z ISO* r. o zniesieniu poddaństwa przyniósł w rzeczywistości tylko zmianą form ucisku. Powierzenie panu w Królestwie Kongresowym stanowiska wójta dla obrony interesów dworu dostarczało codziennych okazji do zatargów. Antagonizm dworu i ws» zaostrza się szczególnie w latach czterdziestych. W celu zwiększenia - produkcji rolnej* przyłączano do folwarków coraz więcej pól chłopsku.h z których rugowano włościan na podstawie dekretu wywłaszczeniowego z roku 1807. Po kraju wałęsają się gromady bezrolnych nędzarzy. Skargi chłopów na panów stają się szczególnie liczne i ostre. Skierowanie skargi do sądu prowadziło z reguły do umorzenia albo rozstrzygnięcia sprawy na korzyść pana. Chłop rezygnował więc z szukania sprawiedliwości na drodze prawnej i bronił się sam. Coraz częstsze stają się wypadki podpalania budynków folwarcznych dziedzica, ucieczki i bunty chłopskie.

Dworek szlachecki w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku bynajmniej nie był oazą szczęścia i spokoju. Autorka mogła go takim

ukazać Jedynie przy równoczesnym wyizolowaniu go od otoczenia i wyrwaniu z kontekstu rzeczywistości społecznej. Tak idealizując dworek Źmichowska stawia go zarazem za wzór cnót narodowych. Beniamin, póki tkwi w atmosferze moralnej staropolskiego domu rodzinnego, pozostaje uczciwym i szczęśliwym człowiekiem. Sprzeniewierzenie się tym wartościom powoduje katastrof^ życiową. Pomyślnie układają się losy tylko tym, którzy nie przekroczyli granic zaczarowanego koła poczciwości szlacheckiej. Klęski spadają na dworek jedynie z ręki zaborców.

Jak widać, obciążenia klasowe typowe dla większości demokratów pochodzenia szlacheckiego silnie oddziaływają jeszcze na postawę ideologiczną pisarki.

Wyrażona w początkowych partiach powieści wiara w niespożyte siły duchowe ubogiego dworku szlacheckiego załamuje się jednak przy końcu powieści. Źmichowska pragnęłaby skierować swego bohatera na drogę zawrotnej kariery, wiodącą ku wspaniałej przyszłości, ale nie widzi możliwości jej realizacji we współczesnym układzie stosunków. Migawkowo pokazana kariera Beniamina, inspirowana przez Aspazję, obejmująca różnorodne awanse: polityczny, przemysłowo-handlowy, naukowy, artystyczny — to typowa droga zdobywającego świat bourpeois. Nie wyodrębnione wyraźnie światy kapitalistyczny i arystokratyczny tworzą razem przerażającą sile niszczycielską. Zaznaczanie, choć niewyraźne, wspólnoty obu klas społecznych i podchwycenie ich sojuszu w kształtowaniu ówczesnej rzeczywistości świadczą o wnikliwości obserwacji Zmichowskiej. Karierę Beniamina druzgocze Aspazja — symbol złego świata feudalno-kapitalistycznego. Wobec ostatecznej przerażającej ruiny Beniamina nie może go już uzdrowić powrót do rodzinnego domu i jego atmosfery. Tak więc zamknięcie przed Beniaminem drogi odrodzenia moralnego i zaprzeczenie istnienia jakichkolwiek warunków rozwoju i możliwości awansu społecznego stanowi smutną pointę utworu.

Pesymizm ten, dominujący w całej prawie twórczości Zmichowskiej, jest wyrazem zniechęcenia do panującego porządku feudalnego, a zarazem niedowierzania i lęku przed dojrzewającym powoli kapitalizmem. Przerażona całokształtem stosunków społecznych, Zmi-chowska stawia przyszłości maksymalne wymagania, żąda od niej zapewnienia szczęścia każdemu człowiekowi, ale nie będąc w stanie zrozumieć historycznych praw rządzących rozwojem społeczeństwa poprzestaje z konieczności na sformułowaniach bardzo mgławicowych, wyrażanych językiem o charakterze emocjonalnym, łldaał przyszłości widzi Źmichowska w społeczeństwie opartym na „chrześcijańskiej" miłości, którą przeciwstawia „pogańskiemu" egoizmowi kla-

- 21 -