ED (59)

158 V. Zasady wyjaśniania faktów społecznych

szłe, ponieważ przyczyna, od jakiej je uzależniamy, jest nieokreślona i naukowo określić się nie daje. Zazwyczaj uważa się wprawdzie, że przyszła ewolucja zachowa dotychczasowy kierunek, ale jest to po prostu postulat. Nic nie przemawia za tym, że fakty już urzeczywistnione wyrażają charakter owej tendencji w sposób dostatecznie pełny, aby na podstawie ogniw wcześniejszych można było przesądzić, jakie będą ogniwa dalsze. Nie wiemy nawet, dlaczego miałaby ona przebiegać po linii prostej.

Oto dlaczego liczba związków przyczynowych ustalonych przez socjologów okazuje się tak niewielka. Poza kilkoma zaledwie wyjątkami, których najznakomitszym przykładem jest Montesąuieu, dawna filozofia historii szukała jedynie ogólnego kierunku drogi ludzkości, nie starając się powiązać faz tej ewolucji z określonymi warunkami współwystępującymi. Mimo usług, jakie filozofii społecznej oddał Comte, postawił on problem socjologiczny tak samo jak jego poprzednicy. Jego sławne prawo trzech stadiów nie ma nic wspólnego z przy-czynowością; jeżeli jest prawdziwe, to jest i może być jedynie prawem empirycznym. Jest to ogólny rzut oka na dotychczasową historię rodzaju ludzkiego. Comte najzupełniej arbitralnie rozpatruje trzecie stadium jako stan ostateczny ludzkości. Skąd wiadomo, czy w przyszłości nie osiągnie ona jakiegoś innego stanu? Prawo, które rządzi socjologią Spencera, zdaje się mieć taki sam charakter. Jeżeli to prawda, że szukamy obecnie swego szczęścia w cywilizacji przemysłowej, to nic nie świadczy o tym, że w przyszłości nie będziemy go szukali gdzie indziej. Metoda ta jest tak rozpowszechniona i trwała dzięki temu, że w środowisku społecznym widziano raczej środki realizacji postępu, aniżeli określającą go przyczynę.

Z drugiej strony, wartość użytkowa lub - jak powiedzieliśmy - funkcja zjawisk społecznych winna być także mierzona przez odniesienie ich do tego środowiska. Wśród zmian, jakich jest ono przyczyną, te jedynie służą swemu celowi, które wiążą się z jego aktualnym stanem, ponieważ ono właśnie jest zasadniczym warunkiem bytu zbiorowego. Z tego punktu widzenia wyłożona przez nas koncepcja ma - jak sądzimy - znaczenie fundamentalne, tylko ona bowiem pozwala wyjaśnić, w jaki sposób użyteczność zjawisk społecznych może się zmieniać, nie będąc wszakże zależną od arbitralnych ustanowień. Jeżeli przedstawić sobie ewolucję historyczną jako wynik jakiejś vis a tergo pchającej ludzi naprzód, jeżeli owa tendencja może mieć tylko jeden cel, to przy ocenianiu użyteczności lub szkodliwości zjawisk społecznych istnieć może wyłącznie jeden układ odniesienia. W rezultacie istnieje i może istnieć tylko jeden typ organizacji społecznej odpowiadający w pełni ludzkości, różne zaś społeczeństwa historyczne są nie czym innym, jak kolejnymi przybliżeniami do tego jedy -nego wzorca. Nie ma potrzeby wykazywać, jak bardzo podobny schemat jest dziś nie do pogodzenia ze znaną wielością i złożonością form społecznych. Jeżeli natomiast przydatność lub nieprzydatność instytucji daje się ustalić jedynie w stosunku do danego środowiska, to wobec różnorodności takich środowisk istnieje wiele układów odniesienia, a tym samym typów, które, różniąc się od siebie jakościowo, są wszystkie jednakowo ugruntowane w naturze środowisk społecznych.

Sprawa, o której mowa, jest tedy ściśle związana ze sprawą tworzenia typów społecznych. Rodzaje społeczne istnieją dlatego, że życie społeczne zależy nade wszystko od aktualnych warunków, które odznaczają się niejaką róż-