IMG72

Wiodą mierz. Sztorc * JMaria ** Malczewskiego..

manizacją ciała. Śmierć nie jest tu ani „snem nieprzespanym ”, ani „ustaniem życia', , ani ..odejściem" Śmierć to rozpad. Z drugiej strony - ten właśnie postrzegany jako „zmieniony" i „siny " szczątek, poddany prawidłom hiperboli, rozrasta się do rozmiarów kamiennej ruiny , o wiele większej niż budowla, z jakiej ta ruina powstała Owa „kochana Mana" będzie jeszcze całowana, potrząsana, przywoływana do życia, a Ł.-»»da taka ingerencja zakończy się mechanicznym „łamaniem ruchu’'. Bezstronnemu. lecz świadomie ..anatomicznemu" narratorowi towarzyszą emocjonalne i rzucane w nieładzie kwestie Wacława, z których najbardziej chybionym i ironicznie wyrażającym bezsensowność ludzkiej krzątaniny wokół ciała jest okrzyk „wody!", kwitowany z cynizmem przez Pacholę słowami

Niech rycerz drżącym sercem nie pragnie tak wody.

Bo w niej zgasnął dopiero blask ziemskiej urody;

To te obrzydłe maski, w swej zdradnej zabawie.

Śliczne łono tej Pani zatopiły w stawie. (...),¹

Nieporadność reakcji Wacława zyskała podwójny komentarz, niezwykle mocny i dodatkowo jeszcze szyderczy, wynikający z krzyku wołającego o wodę dla ratowania topielca.

Zmierzam do tego. że śmierć w Marii jest zjawiskiem należącym bardziej do jej świadków, niż do osoby zmarłej. W świadkach wyzwala reakcje niekontrolowane a czasem rodzaj czarnego humoru. Tak życie broni się przed zniccstwic-mem W sytuacji ostatecznej, jaką jest spotkanie skutku śmierci, zdobywa się na perspektywę wyższości, postawę ..nad" czy „ponad” właściwą pogardzie czy szyderstwu Wobec śmierci Wacław i Pacholę osiągają postawę pogardliwej obcosa która stanie się przyczyną myśli o ojcobójstwie i ucieczki w bezludny, pusty i głuchy step. Relatywizm wartości podstawowych dla ludzkiej egzystencji przekształca się w świat pogrążony w pustej transcendencji, transcendencji nakierowanej na nicość, w której zyae jest jedynie hybrydą, godną dowcipu grabarza odkurzającego kofeinę czaszki Yomcka. Tu więc znajdujemy źródła nihilizmu romantycznego

V

Są nimi przede wszystkim wyobrażenia płynności (w tym także pne-nueszczaiua sę elementów świata materialnego) bez wyraźnego celu. Ta płynność sprawia, że wzrok (spojrzenie) me jest zdolny zatrzymać się na konkrecie, szczególe, znaku, lecz błędnie krąży po powierzchni zjawisk.¹⁹ Wzrok ludzki jest zmącony > zwrócony ku wnętrzu, jak wzrok Miltonowskiego Lucyfera. Świat postrzegany zmienia się w otchłań bez dna Wobec tak wyobrażonego świata narrator przyjmuje

dwojakiego rodzaju maskę: może być ironicznie gorzki, panując nad mglistym bezkresem jako Demokritus ridens lub może być filozofem przywołującym przykłady ilustrujące prawdę o powszechnym zmccstwicmu jako Heraklttus plens. Oczywiście śmiech Dem okryta jest śmiechem politowania nad marnością świata, zaś Iza Heraklitesa jest kroplą wody w jego rzece i jest efektem tego. co ikonografia melancholii wiązała najczęściej z frasunkiem („frasunek" - od niemieckiego frassen czyli żreć). Nie chodzi tu bowiem o ten typ wyobrażenia melancholii, jaki znamy choćby z Secretum meum Petrarki czy II genseroso Miltona, gdzie melancholia była poddana swoistej apoteozie. Frasunek u Malczewskiego ma charakter bynajmniej nie metaforyczny, lecz materialny, wiąże się właśnie z pożeraniem, trawieniem, ciałem, chorobą, nadgryzaniem, stąd i jego związek z wyobrażeniami vanitas odnoszącymi się do XVII-wiecznych nagrobków i martwych natur.

Innym wyobrażeniem śmierci jest czynnościowy archetyp** zamykania przeciwstawiony bezkresnej przestrzeni Ukrainy. Zamykanie w sercu, zamykanie się w sobie, zaduma, gesty skupienia i ścieśniania, wyraźne ląk** w powtarzaniu takich wyrazów, jak „ciszej, ciszej ..”, „wolno", schodzenie, gaśnięcie oczu, opuszczanie oczu, półprzymknięcic, zatrzymanie, spowolnienie stanowią tu konkretne wyobrażenia aktów powielenia i perseweracji gestów, a nawet miniaturyzacji zachowań. Dominanty związane są więc ze schodzeniem, zanurzaniem się w niebycie, przetrawianiem (w sensie powolnego łączenia się z materia pierwotną) Ponieważ horyzont natury jest stały - pogłębia się względem niego dychotomia archetypu czynnościowego „schodzenia w głąb”, dla którego nie ma opozycji wzlotu lub hierofami bohaterskiej typu wejścia na szczyt, radości, siły, krzyku zdobycia Dominacja czynności zamierania nad dialektyką życia i śmierci jest cechą charakterystyczną wyobraźni Malczewskiego, dominującą ponadto w sposobie lntonacyjno-racłodycznego ukształtowania prozodii wiersza (przewaga kadencji, zaśpiew- elegijny , kołyskowy , pęknięte frazy pytajne). Wedle N. Frey”ą co wykazała od innej zupełnie strony H Krukowska, w takich właśnie przypadkach mamy do czynienia z ustrojem nocnym, związanym w antropologii kulturowej z tzw ..realizmem czuciowym”, który sięga po rekwizyty niekoniecznie trwale związane z ideą pesymizmu czy smutku, lecz idee te przypisuje funkcjonowaniu takich elementów świata ludzkiego jak ciało, pokarm, paląca się świeca, która zgaśnie, ziemią grób

I wreszcie wśród wyobrażeń śmierci trzeba umieścić te wszystkie materialne przedmioty, symbole i ryty (a wśród nich taniec Masek), które wiążą się w sposób sformułowany z dominium vamias.

Vaniias nie oswaja śmierci jako doświadczenia egzystencji. Ujmuje życic jako sztuczność i pozomość, jako naturalną obronę bytu przed rozpaczą zapewniającą ciągłość daremnego tworzenia lam las ujmuje byt tylko w dwu perspektywach nicości i sztuczności, pustki i nadmiaru Łaciński wyraz daje temu świadectwo.

109

1

^1,1 Terminologia tu używana jest zaczerpnięta z antropologii kulturowej Zob G Durand. Wyobraźnia symboliczna, tłum. C. Rowiński. Warszawa 1986