IMG702

1020 SOCJOLOGIA LFTERj

go nurtu socjologii komunikacji literackiej; osnowę tę wyznaczają dwa szeregi pojęć: nadawca — produkcja — znak oraz odbiorca — interpretacja — sens (charakterystyczny dla omawianej koncepcji). Komunikację literacką Jauss traktuje jako grę pisarza z czytelnikiem, w której obaj są świadomi tradycji literackiej i oczekiwań estetycznych w wybranym punkcie procesu historycznoliterackiego. Odcinek komunikacji „dzieło — czytelnik” jest nawet, zdaniem Jaussa, ważniejszy dla historii literatury, niż dotychczas to uznawano, albowiem odsłania nową problematykę, której nie doceniła panująca dotąd estetyka produkcji. Recepcja literatury, kluczowy fakt proponowanej estetyki, nie jest zwykłym faktem socjologicznym (statystycznym): jest zdarzeniem estetycznym, dokonującym się na tle horyzontu oczekiwań czytelnika, tzn. norm gatunkowych, poetyki i przyzwyczajeń czytelniczych; jest zdarzeniem historycznoliterackim, ujawniającym się w serii kolejnych dzieł literackich, poprzedzających utwór analizowany i następujących po nim.

Jeszcze inna wersja socjologii komunikacji literackiej została opracowana przez polskich litera-turoznawców (J. Sławiński, M. Głowiński, E. Bal-cerzan), niezależnie od Jaussa, aczkolwiek jest jego koncepcji bliska i podobnie polemiczna wobec genetycznych odmian socjologii literatury. Omawiana wersja odwraca tradycyjny porządek badawczy, nie docieka uwarunkowań utworu literackiego, ale poszukuje śladów oddziaływania tekstu na czytelnika, literatury na społeczeństwo: podstawową jej ideą jest założenie, że tekst literacki zawiera w sobie określony program lektury i reakcji czytelnika. Program ten, przyjmuje się, jest uwewnętrzniony w tekście w procesie pisania, zgodnie ze społecznymi normami i wzorami czytania, utrwalonymi w tradycji literackiej i powielanymi przez szkołę. Socjologicznym ekwiwalentem tradycji literackiej (i zarazem „literackoś-d”) jest publiczność literacka. Konkretyzacją przeniesionego do tekstu programu lektury jest tzw. wirtualny czytelnik, odpowiadałby on symetrycznie instancji narratora lub podmiotu lirycznego.

Nurt komunikacyjny w socjologii literatury niewątpliwie odnowił szereg problemów dla niej istotnych: problem znaczenia tekstu literackiego, rozumianego w różnych orientacjach socjologii wiedzy jako mieszanina prawdy (odzwierdedle-nia rzeczywistości) i zmyślenia (fałszu, ideologii); zagadnienie społecznej więzi pisarza i czytelnika, uprzedmiotowionej nadmiernie w różnych wersjach socjologii żyda literackiego. Przesunął ośrodek zainteresowań socjologii literatury z sił warunkujących literaturę na siły literatury oddziałujące na społeczeństwo, udeleśnione w programie zachowań czytelnika, w modelach człowieka i świata, sugerowanych przez przedstawione postad w sytuacjach wyboru. Obnażył jednocześnie słabość całej dziedziny — rozproszenie i brali nego programu badawczego.

Spostrzeżenie Escarpita, źe „niemożliwi razie jedna socjologia literatury”, odzm najlepiej historię i stan obecny tej dziedziny^ żna przypuszczać, iż wielość formuł socjnl noliterackich wynika, po pierwsze, z char przedmiotu, tj. społecznego charakteru lit który nie jest zjawiskiem szczególnym, ale dwnie, uniwersalną własnośdą literatury, waną na nowo w różnej postad i w różni sie; po drugie, z wielometodologicznośd gii i literaturoznawstwa, ujawniających strony literatury i społeczeństwa z różnych tów widzenia.

Współczesna socjologia literatury stoi wyborem: może starać się albo „usocjolo literaturę, wpisać ją — mimo wszystko — łeczne mechanizmy, albo „odsocjołogizow cjologię: rozumieć społeczne mechanizmy ąj cji do ich transcendencji, ich zewnętrznych! słanek i celów, do pozafunkcjonalnych w Pierwsze podejśde będzie się starało p mniej sprawdzić, czy zachowania związaM|z raturą są rzeczywiście dowolne: jeśli znaj: gularne korelacje pomiędzy cechami spoi a rodzajem uczestnictwa w literaturze, jeśli że wyborami literackimi rządzą już to l| społecznej funkcjonalnośd niezależnie od śd estetycznych, już to kryteria esfeą|^| rym można przypisać wartość społeczną, o| mu się włączyć literaturę w socjologiczni społeczeństwa. Okaże się, że, wbrew pozot teratura podlega społecznym prawidłowi jest, w tym sensie, obiektem socjologiczny gie podejśde, zostawiając literaturze jej ność, spróbuje odpowiadać na pytanie o s możliwość czy konieczność takiej dowoln dzie chodziło o to, gdzie w społecznych n> mach jest Juka”, w której ludzie mogą rob chcą, na przykład zajmować się literaturą; Juki’ może nie być, czy z jej istnienia § teru) wynika coś dla samych mechanizmów cznych, ich trwałośd, degradacji, zmiany.

Lit: B. Arwatow, Socjołogiczeskaja pod| H.D. Duncan, Language and Literaturę in Som L. Lówenthal, Literaturę, Popular Cul turę and] 1961; G. Lukacs, Schriften zur LiteratunatĘT L. Goldmann. Pour une socioiogie du romanc I der Literatursoziologie, red. H.N. Fugen. 1968; gen. Wstęp do antologii Drogi socjologu liter" miętnik Literacki” 1970, z. 1; L. Goldmann, literatury, stan obecny i zagadnienia metodologie że; J. Leenhardt, Socjologia literatury, kilka torycznych, tamże; L Lówenthal, Literatura | stwo, tamże: Le Littłraire et le social. Elefn£, une socioiogie de la littłrature. red. R. El R. Esc AR PTT, Literatura i społeczeństwo 11970), | rze:] Współczesna teoria badań literackich ZO0K. tologia, t. 3, red. H. Markiewicz. 1973; ProbłeUKp