IMG703

(SOCJOLOGIA LITERATURY) - SONET 1021

(SOCJOLOGIA LITERATURY) - SONET 1021

*rcie^

folfc

%

%

;r%

^lcpfc

odkij.

ymczj.

locjom

róat

hpuai.

■ N Boni? wspc-|ać”s> Iwid

M0K;

Ejfl

|ec$

I#

ItOi

Ł)

Kr

I

|

W

M

IK4

'Ą

15

Ir

4

1/

17

gii literatury, red. J. Sławiński, 1971; A. Siciński, Literaci polscy. Przemiany zawodu na tle przemian kultury współczesnej, 1971; B. Sulkowski, Powieść i czytelnicy. Społeczne uwarunkowania zjawisk odbioru, 1972; 1. Watt, Narodźmy powieści, 1973; W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagranicznych, t. 1 — 2, oprać. A. Menc-wej, 1977; S. Żółkiewski, Kultura, socjologia, semiotyka literacka. Studia, 1979; K. Dmitruk, Literatura — społeczeństwo — przestrzeń. Przemiany układu kultury literackiej, 1980; S. Żółkiewski, Wiedza o kulturze literackiej. Główne pojęcia, 1980, H. Markiewicz, Koncepcje marksistowskie w zachodnim literaturoznawstwie ostatniego ćwierćwiecza, „Kultura i Społeczeństwo” 1984, nr 2; J. Lalewicz, Socjologia komunikacji literackiej. Problemy rozpowszechniania i odbioru literatury, 1985; B. Owczarek, Twórczość i komunikacja literacka. Spór o podstawy literaturoznawstwa marksistowskiego, 1986; Teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 2, cz. 4: Marksizm w badaniach literackich, wyd. S. Skwarczyń-ska, 1986; K Varga, Socjologiczne poznanie literatury, [w zbiorze:] Literatura i jej interpretacje, 1987.

Bogdan Owczarek, Wincenty Grajewski

SONET

Sonet jest gatunkiem lirycznym wykształconym w XII w. we Włoszech. Składał się on z 14 wersów 11-zgłoskowych, podzielonych na dwie części: ^wersową (pauza logiczna po każdym dy-stychu) i 6-wersową (pauza logiczna po tercy-nach). Istotne modyfikacje w budowie sonetu wprowadzili Francuzi, zastępując tercyny strofą czterowierszową i dystychem (sonet francuski składał się więc z samych strof parzystych: W-4-2 lub 4-4-2-4). W wersji angielskiej końcowy dystych stanowi pointę utworu.

W Polsce sonet pojawił się w XVI w. — zarówno w odmianie francuskiej (J. Kochanowski, M; Sęp-Szarzyński), jak i włoskiej (S. Grabowiec-ki). Szczególną popularnością cieszył się w okresie baroku (J. A. Morsztyn) i romantyzmu (A. Mickiewicz). Epoki te wykształciły polski wzorzec sonetu, różniący się nieco od francuskich i włoskich pierwowzorów. Przede wszystkim — liczba sylab w wersie stała się dowolna (najczęściej stosowano 11-i 13-zgłoskowce), rymy były w cztero-wierSzach okalające lub przeplatające, a w tercy-uach podwójne (w różnym ułożeniu). Wyrazista stała się ponadto dwudzielność semantyczna sonetu: opisowe czterowiersze i refleksyjne tercyny.

Prawdziwy rozkwit sonetu nastąpił jednak dopiero w okresie Młodej Polski, gdy gatunek ten ttał się ulubioną formą poetycką (nie bez wpływów zresztą wzorów poetyckich parnasizmu 'symbolizmu zachodnioeuropejskiego, gdzie sonet oprawiano z lubością). Dominująca była włoska Umiana sonetu z jej dwuczęściową budową, przy Bym najczęściej powtarzającym się motywem by-| paralele między przyrodą a człowiekiem (so-"eiy tatrzańskie K. Tetmajera i F. Nowickiego,

_JK

utwory J. Lemańskiego czy B. Ostrowskiej). Wiele też powstawało wówczas sonetów refleksyjno-filozoficznych (Lucifer T. Micińskiego), miłosnych (Dla rymu Tetmajera, Palmy Micińskiego), patriotycznych (Pobudka J. Jankowskiego, Do Polski J. Ejsmonda), wielkomiejskich (Ulica S. Stwory) i in. Wprowadzano liczne innowacje — np. przeplatanie rymów męskich i żeńskich (Zapadłe jeziora i Milczenie Tetmajera), jednozgłoskowe wersy (Pobudka Jankowskiego), oraz przeniesiono na grunt polski tzw. sonet podwójny, charakteryzujący się podwojeniem rymujących się ze sobą wersów (J. Kasprowicz). O ogromnej popularności sonetu w Młodej Polsce świadczy fakt, iż wiele piosenek i okazjonalnych wierszy wojennych i legionowych miało tę formę (np. utwory J. Mączki, J. Olszewskiej, K. Łepkowskiego). Przyczyn upodobania sobie tego gatunku przez ówczesnych poetów upatrywać można z jednej strony w kunsztownej budowie (strofika, bogactwo rymów, które stawały się coraz bardziej dowolne, np. każdy czterowiersz mógł mieć inne rymy), z drugiej zaś w połączeniu opisowości i refleksji, co pozwalało na tworzenie misternych paralel i antytez tematycznych.

W latach międzywojennych popularność sonetu (przede wszystkim w odmianie włoskiej) nie maleje. Wyjątek stanowią jedynie poeci awangardowi — futuryści, ekspresjoniści, dadaiści — wśród których te same cechy, powodujące zainteresowanie twórców młodopolskich sonetem, stanowiły przyczynę całkowitego niemal braku akceptacji (a nawet negacji) tego gatunku. W swych międzywojennych konkretyzacjach sonet zachowuje cechy konstytutywne: dwudzielną budowę oraz określony układ rymów w cztero-wierszach (abba lub abab) i tercynach (ccd ced, cdd cdd, cdd dcc, ede ede; zanika zupełnie młodopolska dowolność w tej dziedzinie); stała jest też (znów!) liczba sylab w wersie (11 lub 13). Ujednoliceniu ulega tonacja utworów — sonet, który w dwudziestoleciu reprezentuje prawie wyłącznie lirykę refleksyjną, jest na ogół wierszem o kondycji ludzkiej, przy czym rzadko są to problemy konkretnej jednostki (jak np. w Odpowiedzi J. Tuwima). Punktem wyjścia sonetu bywa wspomnienie (Wiosna i Do Przyjaciela A. Słonimskiego), przyroda (Dzikie wino Słonimskiego), sztuka (Leonardo, Michał Anioł Słonimskiego). Rzadko natomiast pojawiają się w tym okresie sonety miłosne (Sonet J. Lieberta) i żartobliwe (Salamandry M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej).

Na tle sonetów Młodej Polski i międzywojnia wyróżniają się sonety L. Staffa, który od początku swej twórczości poetyckiej najczęściej wypowiadał się w tej właśnie formie. Już od pierwszego, antydekadenckiego tomiku (Sny o potędze), w którym dominuje nietzscheańska wola mocy, sonety Staffa — zarówno młodopolskie (np. ze