IMGG79

263

* pisma, stając nęjedny* w. Eseje Przybyszewski^ do podstawowych telo^l jpresjonizmu polskiego, fi róbę powiązania go ? jównic Powrotna fala, ^

ispresfemizm, Słowacki

'-S

Przybyszewskiego (poezją rlOck, 1897, wersja polaki eez Taniec miłości i miera, g, 1903, Śluby, 1906, Goł;2 !, Miasto, 1914, aż po Afta styczna w koncepcji drai ohatera, stylistyce - bliższa, ti symbolizmowi niż zości. Dramaty te pow rwań zarówno Strindbtrp,

i terać kich pamiętników,

M obcych, 1926; Wśrói iekiedy za najtrwalszą cząść J > Przybyszewskiego, są ctiM » do faktów wiarygodnyifl :nia się w Niemczech i w fili ierm stycznej w jej eksprajiJ

Przybyszewskiego do KnhJ mu do redagowania -» jol ki czas głównym organem w mu. W świadomości aitai nflikt przebiega! między *4 rą sztuką, mieszczańską n asycy/ującą (bete noircdk* ckich był np. klasycyzm P #J r). Nie dostrzegali natomii&i lować istoty wielu sporów iM iię głównie między tymi n#; ire z perspektywy czasu ^ reślonc jako nurt eksprefn olistyczny. Toteż „Życie* tdemistycznym, ale nurteWl •ywa w nim szczególną wj kjszych objawów nowej dw :hoć tak nie nazwanej - ^ ristyka C. Jellenty: najpierw poezji współczesnej y prometeizm buntu s; następnie Cieplarnia 95, wydanych wspólnie komornicką. nb. również wj.

ek spresjo n ist ycznego ^3 Meistycek poszukująca t postulatem ludzkiej iywtzm („Głos** 1897, ot - i ki syntetycznej, wywodł^j Wagnera, sztuki, która by oktdiwgo pnedsuweP emainey zarazem duszy

r

Głównym przedstawicielem wczesnej fazy polnego ekspresjonizmu jest J. Kasprowicz ze swy-fói hymnami i poematami, które publikował od _r 1899 właśnie w „Życiu", zanim weszły do jego obiorów: Ginącemu światu i Saive Regina (oba z _r. 1902; dopiero w wydaniu z r. 1922 utwory te „trzymały wspólny tytuł Hymny). Poprzedzone tiyty one zresztą innymi utworami hymnicznymi stanowiącymi świadectwo zajęcia się Kasprowi-aa hynmiką wedycką; zainteresowanie to było również dość znamienne dla ekspresjonizmu. Hymny Kasprowicza są zjawiskiem istotnym dla rozwoju nie tylko polskiego, lecz i światowego ekspresjonizmu (niestety, mimo przekładów na język niemiecki — poza Polską są prawie zupełnie nie znane). Jest to mianowicie pierwszy w Europie zbiór poezji będący w pełni ukształtowanym przejawem ekspresjonizmu zarówno w poetyce, jak i w strukturze świata przedstawionego, konstrukcji „ja” lirycznego itd. Waga Hymnów polega także na unaocznieniu sprawy

0    ogromnej doniosłości: nadrzędnej jedności literatury europejskiej mimo barier językowych

1    zróżnicowania tradycji narodowych.

Hymny Kasprowicza wykorzystują jedną z tych form gatunkowych, które odegrały fundamentalną rolę w ukształtowaniu się omawianego tu prądu. Są wielkimi kompozycjami budowanymi na zasadzie ostrego kontrastowania nastrojów, myśli, obrazów w kosmicznej scenerii Przepijają je hiperbolicznie i konfliktowo wyrażone uczucia, mające za przedmiot religię i etykę, przy czym równoważą się tu modlitwa i bluźnierstwo. poddanie się woli Boga lub ślepej konieczności i prometejski bunt Dominującymi problemami są grzech i wina, a więc sprawy, które znajdowały się w centrum uwagi ekspresjonistów od Strindberga i Dehmela. Hymny należą zarazem do pierwszej fali katastrofizmu w literaturze polskiej i europejskiej; ogromną rolę odgrywają * nich wizje zagłady i motywy apokaliptyczne (tytuł jednego z hymnów: Dies irae). W literaturze polskiej -»katastrofizm — zawsze ściślej lub luźniej związany z ekspresjonizmem — powróci jelcze paroma falami, za każdym razem będąc wyrazem nie tylko lęków metafizycznych i egzystencjalnych, kecz również negatywnej oceny współ-otsnej cywilizacji- Te kolejne fale — to motywy katastroficzne w twórczości kręgu „Skamand-ra" po pierwszej wojnie światowej, katastrofizm tnlodego pokolenia poetyckiego przed drugą wojną światową w kręgu „Żagarów". „K wadry-P. Czechowicza — czemu towarzyszyło od-powienie się katastrofizmu skamandryckiego.

kontynuacja w twórczości młodych poeto* okresu drugiej wojny światowej (pokolenie na koniec ostatnia fala w drugiej połowie ** pięćdziesiątych, po okresie socrealizmu, wią-dę zarówno z przerażeniem wobec ewentualnej zagłady atomowej, jak i wobec totalizmu.

Na ekspresjonizm — i nurt tradycji literatury niemieckiej, z której wyrósł ekspresjonizm — wskazuje również budowa wierszowa Hymnów. Ekspresjonizm przywiązywał ogromną wagę do muzyczności literatury. Najważniejsze hymny Kasprowicza są próbą przeniesienia na materiał poetycki struktur muzycznych Beetbovenows-kich form sonatowych, a od strony wersyfikacji nawiązują do bogatej praktyki „freicn Rhyth-men”, charakterystycznej dla nurtu poezji niemieckiej, z którego narodził się ekspresjonizm.

Wybitnym zjawiskiem w dziejach ekspresjonizmu polskiego jest twórczość powieściowa W. Berenta. Pisarz ten debiutował jako naturaiista i w pewnym sensie epigon pozytywizmu, lecz już jego druga powieść. Próchno (1903), nosi cechy prozy ekspresjonistycznej. Berent — podobnie jak Przybyszewski i Kasprowicz — należał do pisarzy blisko zżytych z literaturą i myślą niemiecką, studiował pewien czas w Monachium, był znawcą i tłumaczem Nietzschego, który wywarł na niego duży wpływ (m.in. studium Źródła i ujścia nietzscheanizmu, 1906). Akcja Próchna rozwija się w środowisku polsko-niemieckiej bohemy, a powieść, która należy do najbardziej charakterystycznych dzieł polskiego modernizmu, jest ostrą krytyką całego kompleksu zjawisk zwanych niekiedy -* dekadentyzmem (w sztuce i w życiu), zarazem jednak fascynacji nimi Próchno po raz pierwszy odsłoniło wewnętrzny konflikt postaw w polskim modernizmie, niezupełnie zresztą uświadamiany sobie przez samych modernistów: konflikt między postawami kwietystycznymi. typowymi dla innych rodzajów modernizmu — a ekspresjonistycznym aktywizmem.

Aktywizm ekspresjonistów okresu Młodej Polski i pierwszych lat powojennych znamiennie skrzyżował się ze specyficznie polską tradycją, związaną nie tylko i nie głównie z problemami literackimi. Chodzi o stosunek literatury do podstawowego zagadnienia narodowego: utrzymania swej tożsamości — i odzyskania niepodległego bytu. Inne odpowiedzi dawali romantycy — inne pozytywiści. Początki polskiego ekspresjonizmu zbiegają się w czasie z odżyciem aspiracji niepodległościowych. Z programem niepodległościowym wystąpiła wówczas Polska Partia Socjalistyczna — a wkrótce w jej łonie ukształtował się nurt piłsudczykowski o wyraźnie powstańczych aspiracjach. Problematyka „czynu" stała się w owym czasie nie tylko sprawą postaw filozoficznych i programów literackich — lecz zaczęła wchodzić w zakres zagadnień politycznych związanych z bytem narodowym. Dla polskich pisarzy tego okresu problematyka ta wyrażała się głównie przez ich stosunek do tradycji romantycznych — i to niejednoznacznie. Epoka poprzednia obciążała romantyzm odpowiedzialnością