IMGG78

262 EKSPRES*

262 EKSPRES*

zbliżył się do tego pisma, stając się jednym z ⁵ głównych autorów. Eseje Przybyszewskiego jfl go okresu należą do podstawowych tekstów i* py i w ogóle ekspresjonizmu polskiego. I podjął w nich próbę powiązania go z pofe§p romantyzmem (głównie Powrotna fala,

1918, t. II, z. 6; Ekspresjonizm, Słowacki i .Cr z Ducha", 1918).

Dramaturgia Przybyszewskiego (poczfl od Dos grosse Głuch, 1897, wersja polska^ szczęścia — poprzez Taniec miłości i śmierci. I8| Matkę, 1903, Śnieg, 1903, Śluby, 1906, Godyijj^ 1910, Topiel, 1912, Miasto, 1914. aż po Mści 1927), ekspresjonistyczna w koncepcji dramdf' nej, konstrukcji bohatera, stylistyce — blizsza jol od strony poetyki symbolizmowi niż pozatM część jego twórczości. Dramaty te powsatifl w kręgu oddziaływań zarówno StrindberpJM i Maeterlincka.

Dwa tomy literackich pamiętników. Ml współcześni (Wśród obcych, 1926; Wśród swoilfl 1930), uważane niekiedy za najtrwalszą część ŚH robku pisarskiego Przybyszewskiego, są cenajB,] choć nie zawsze co do faktów wiarygodnyiiMM kumentcm tworzenia się w Niemczech i w Potf świadomości modernistycznej w jej ekspresjo^ tycznym nurcie.

Po przyjeździe Przybyszewskiego do Krskofl w r. 1898 oddane mu do redagowania -• _Źybn stało się na krótki czas głównym organem Piskiego modernizmu. W świadomości anyifl owego czasu konflikt przylegał między notl („modern”) a starą sztuką, mieszczańską, redi tyczną, czy też klasycyzującą ( bete noire dla ar demistów niemieckich był np. klasycyzm P. Hm sego i jego szkoły). Nie dostrzegali natomiast, ■ umieli wyartykułować istoty wielu sporów I dyskusji toczących się głównie między tymi nurtafl modernizmu, które z perspektywy czasu HMM rozróżnione i określone jako nurt ekspresjmjH jący i nurt sym holistyczny. Toteż „Życie* jest pil mcm ogólnie modernistycznym, ale nurt ckspB^ jonistyczny odgrywa w nim szczególną rolę.

Do najwcześniejszych objawów nowq ckspMfl jonistycznej — choć tak nie nazwanej — v«udfl mości należy eseistyka C. Jellent y najpierw /ki wszechludzki w poezji współczesnej < 1894), gkMHfl*! cy aktywistyczny prometeizm buntu ipokcafl i narodowego, następnie Cieplarnia bezduchtK For pocztach. 1895, wydanych wspólnie z W Nm

go — ekspresjonizmu można by nazwać Przybyszewskiego. S. Przybyszewski, zawdzięczający całe swe wykształcenie szkołom niemieckim, oczytany w literaturze niemieckiej i świetnie znający język — brał intensywny udział w życiu niemiec-ko-skandynawskiej bohemy w Berlinie (min. Strindberg, Dehmel, Schlaf, Scheerbart, Munch i in.) i rozpoczął swą twórczość jako pisarz niemiecki publikując eseje, które zdobyły mu rozgłos w środowiskach pisarskich (Zur Psychologie des Indwiduums. /. Chopin und Nietzsche. II. Ola Hansson, 1892; Dos Werk des Edward Munch, 1894). Przedstawiały one modernistyczną koncepcję twórcy jako rewelatora absolutnych objawień, których źródłem jest jego własna indywidualność. W szczególności esej o Munch u może być uważany za pierwszy manifest ekspresjonis-tyczny (choć nazwa ta nie pada), zawierający podstawowe idee prądu, wyrażone w poetyckim, ekstatycznym stylu, będącym właściwością także i pozostałych esejów. Szczególną sławę przyniosły Przybyszewskiemu filozoficzno-mitologiczne poematy prozą Totenmesse (1893, polska wersja Reąuiem aetemam, 1904), Yigilien (1895, polska wersja Z cyklu Wigilii, 1899), Androgyne (1900). Zasadniczą rolę odgrywa w nich mitologicznie ujmowana metafizyka płci jako stwórczej i niszczącej potęgi kosmicznej, odzwierciedlonej w psychice indywiduum i zarazem wiszącej jako tragiczne fatum nad losem człowieka, a wyrażającej się z pełną mocą po odrzuceniu wszystkiego, co hamuje ekspresję „nagiej duszy”. Ekspresja ta staje się samoistną wartością etyczną, a jej realizacja jest postulatem absolutnej wolności (podobne idee głosił zaprzyjaźniony z Przybyszewskim poeta R. Dehmel, także jeden z pierwszych ekspresjonistów niemieckich). Idea wolności jest zarazem ideą buntu. Mitologiczny wyraz znalazła ona w słynnym satanizmie Przybyszewskiego.

Również wczesne niemieckie powieści Przybyszewskiego (wszystkie mają polską, autorską wersję) zoobyły sobie przejściowo uznanie, zwłaszcza trylogia Homo sapiens (1895—1896, wersja polska 1901; 15 wydań rosyjskich, 4 czeskie itd.); Sa-tans Kinder (1897, wersja polska Dzieci szatana, 1899). Następne, pisane po polsku, powielały pomysły i sposoby ujęcia wcześniejszych. Są one wszystkie przykładem prozy ekspresjonistycznęj z jej hiperbolizacją stylistyczną, szczególnie w zakresie charakterystyki przeżyć, z uprzywilejowaną w narracji rolą monologu wewnętrznego. Nieco odmienną pozycję zajmuje Krzyk (1917), inspirowany znanym obrazem Muncha; Przybyszewski zbliża się tu do tego kanonu estetycznego, który uformował się dopiero w dojrzałej fazie niemieckiego ekspresjonizmu (m.in. rola ekspresyw-nego symbolu).

Od r. 1917, w okresie istnienia „Zdroju", organu polskich ekspresjonistów, twórca Totenmesse

kowskim i M. Komornicką, nb. również reptdfl tantką ruchu ekspresjan istycznego zarddfl w poezji, jak i eseistyce), poszukująca syntezy ■ dywidualizmu z postulatem ludzkiej solidarność® wreszcie Intensywizm („Głos" 1897. ar 34, łflj program sztuki syntetycznej, wywodzący w z koncepcji R. Wagnera, sztuki, która by tpnMfl żądaniom bezpośredniego przedstawienia dyum cznej i monumentalnej zarazem duszy ludzfcapl