IMGG80

264 EKSPRESJO!

za powstania i związane z nimi klęski (w czym była, oczywiście, pewna przesada). Ale epoka Młodej Polski mimo swych bogatych nawiązań do romantyzmu — również nie była bezkrytyczna wobec tego spadku ideowego.

Z tymi tendencjami wiąże się przede wszystkim publicystyka literacka S. Brzozowskiego, poświęcona m.in. rozrachunkowi z tradycją romantyczną, głosząca filozofię czynu (różnie ujmowanego w różnych okresach twórczości tego aktywistycz-nego myśliciela). Związki Brzozowskiego z eks-presjonistycznym nurtem modernizmu nie są dotąd zbadane, ale np. jego spór z Z. Przesmycłrim--Miriamem o kształt nowej sztuki może być interpretowany jako wewnątrz modernizmu tocząca się dyskusja między podstawowymi orientacjami prądu: symholistyczną i ekspresjonizującą (-* „Głos” 1900—1905; -* „Chimera”). Twórczość powieściowa Brzozowskiego, w szczególności Płomienie (1907), poświęcona walce rewolucjonistów polskich i rosyjskich z caratem — wykazuje wiele cech zbliżających ją do ekspresjo-nizmu.

Wyspiański bywał już określany jako ekspresjonista, np. przez K. Irzykowskiego, a potem przez Wykę. Jest jednak sprawą sporną, które jego utwory mogą być tak zakwalifikowane. Wydaje się, że może to tyczyć przede wszystkim Wyzwolenia (1903). Wyspiański, artysta o niezwykłej wyobraźni teatralnej, stworzył tu scenariusz wielkiego ekspresjonistycznego spektaklu. Ekspresjo-nizm wytworzył mianowicie swoistą i nowatorską konwencję dramaturgiczną, zawisłą w znacznym stopniu od przeobrażeń nowego teatru. Dramat ekspresjonistyczny — by ująć zagadnienie w dużym skrócie — jest bardziej „teatralny” niż „literacki” (-» dramat a teatr). Usiłuje powierzać swe treści środkom artystycznym, które pełną realizację znaleźć mogą dopiero na scenie. Jest to dramat świadomy swej teatralności, swej odrębności, odkrywający specyficzną przestrzeń teatralną i własny czas teatralny, własną pragmatykę i motywację teatralną. Wyspiański, nie tylko znakomity poeta-dramatopisarz i malarz, lecz i reżyser teatralny, szerzej: wizjoner teatru — rozumiał te możliwości i umiał je wykorzystać. Dla autora Wyzwolenia wielkim podmiotem zbiorowym (cecha charakterystyczna dla szczególnie ważkiej odmiany dramatu ekspresjonistycznego) staje się naród, a indywidualny bohater funkcjonuje jako jego medium, co zbliża ideologicznie tego rodzaju dramat do dramatu romantycznego. Również Sędziowie (1907) mają cechy dramaturgii ekspresjonistycznej.

Obok Wyspiańskiego drugim głównym przedstawicielem tendencji łączenia ekspresjonizmu z poszukiwaniem nowych rozwiązań ideologicznych tyczących bytu narodu jest Berent jako autor Oziminy (1911). Krytyka od dawna zwracała uwagę na jego związki z Wyspiańskim, nie tylko problematyki ideologii nirndną)^ również ujęć mitycznych (mit Persefony anM w Nocy listopadowej Wyspiańskiego, jak minie), a nawet scenerii, w którą wpisany dramat idei (nocna zabawa, skupiająca ludziąH nych warstw i postaw — zarówno w Itrciu. J i w Oziminie — a wcześniej w Dziadów oni ten sposób ujęcia wrósł w tradycję liiennąfl skiej jako jeden z jej trwałych toposów, wyfcoąm stywanych jeszcze po drugiej wojnie ńnalfl w takich utworach jak Mury Jerycha T. Im Popiół i diament oraz Miazga J. Andrzcjews*qj| itd.). Istotną rolę odgrywa w Oziminie fascyam cy ekspresjonistów temat rewolucji. W pokraj literaturze jest to często rewolucja będąca ji cześnie powstaniem narodowym.

Taką wizję rewolucji miał S. Żeromski v Ifl (1909), dramacie o szczególnym zagęszczam cech właściwych ekspresjonizmowi — obok ngg charakterystycznych dla symbolizmu. |

Natomiast dramatem w pełni cksprcsjooutjfl nym jest Kniaź Patiomkin (1906) T Micimkżfl sztuka oparta tematycznie na historii buntu »*■] syjskiej flocie czarnomorskiej 1905 r.. ujęte jaJ-f nak w sposób odrealniony, ufantastycznifttd przenoszący realia dziejowe w wymiary kosom ncj walki Dobra ze Złem. Kniaź Patiomkinym dramat ekspresjonistyczny o rewolucji wypri późniejsze dzieła ekspresjonistów menuecfcUl

Drugi z wielkich dramatów Micińskkgo,m mrokach złotego pałacu, czyli Bazilusa (1909), reprezentuje inny typ ekspresjotti Problematyka walki pierwiastka lucyfenczo^H i Chrystusowego w historii ukazana jest« dłąjąj sekwencji luźno związanych fragmentów,oi snych. zawiłych związkach pragmatycznych Ifl minuje poetyka koszmaru sennego, maligny, (w! pcji stanów podświadomych, niewoina niflf od groteski.

Miciński jest również autorem zbioru pt| W mroku gwiazd (1902), w którym obok I tów nastrojowo-symholistycznych mozol flfl strzec proces krystalizowania są poetyki ckffl jonistycznej (elipsa jako czynnik konstrukcji ńg sza, hiperboliczne ujęcia motywów buntu. 9* romantyczne postaci 1 ucyfery cznych btfM ków). a nawet prekursorstwo wobec surresM kierunku w wielu aspektach pokrewnego efcgfl| sjonizmowi. Powieści Micińs kiego. rńdfl Nietota (1910) i Xiadz Faust (I9I3K nakżąl nież do nurtu ekspresjonistycznego. Są to(^H id o wtajemniczeniu i inicjacji i Miciński łyM nomularzemk cechujące się niejasnością hmH ną, pomieszaniem bnśmowoici. ski, o bogatej, lecz trudnej do ronzyhosd st wie symbolicznej.

Nazwa jaksęnaforuzm~ wiąże tą u i

nie z poznańskim czasopismem

Jjźsot