IMGY88 (2)

324 WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE

mają wewnętrzną dynamikę rozwojową, zmierzającą ku zniesieniu. Tak jest w planie ideowym, tak jest w drobnych nawet elementach opisowych, fabularnych, dramatycznych¹⁵.

Już nawet motto z Wergilego dobrane jest wedle tej zasady kierującej: „Uno in corde pudor mixtoque insania luctu" i „Furiis agitatus amor". Obok zaś położone zdanie Horacjusza o .świecie całym podbitym". Co tak się może do panowania Rzymu nad ludami stosować, jeżeli rozumieć wprost; albo okrężnie, poprzez kontrast z pierwszym obrazem Wstępu („koniec starożytnemu światu [...] Bogi i ludzie szaleją"), wskazuje na dalszy bieg idei historycznej, triumf krzyża nad imperium. Zauważmy dodatkowo, że z kolei między obu cytacjami-mottami też związek kontrastu.

Można zapytać, czy te drobne przykłady opozycji znaczeniowych godzi się zestawiać z większymi kategoriami budowy dzieła, a szczególnie z jego zasadą ideową, to jest spiętrzeniem wartości antytetycznych, rozwiązaniem tych sprzeczności w czasie historiozoficznym i w planie opatrznościowym. Sądzę, że tak. Irydion jest zadziwiająco „wykalkulowany", w drobiazgach niemal zawsze przegląda się całość, jej kontur przynajmniej, typ postawienia problemu, typ rozwiązania, odbija się nawet w budowie zdań. I nie jest to w końcu takie nawet osobliwe, jeżeli zważymy, że to utwór symboliczny (wedle ówczesnej, nie modernistycznej zasady symboliki!), że związek części z całością jest „zwrotny", że wszystko z wszystkim dialektycznie przenika się wzajemnie i warunkuje. Oto jeszcze przykład stosunkowo drobny, który daje perspektywy szersze: proza rytmiczna Wstępu, pierwsze zdania utworu, ważny klucz i kamertonowy sygnał — nie tylko stylistyczny — dla całego utworu.

Nie sposób tu nawet sygnalizować, jak się ma styl rytmizowanej i uroczystej polszczyzny Krasińskiego z Irydiona do jego wczesnych doświad-

'* Na temat szczególnej funkcji artystycznej sprzeczności w Irydionie pisał Kleiner. Por. J. Kleiner, Sprzeczność w ,Irydionie" środkiem artystycznym, .Życie Literackie" 1947, z. 1/2. Badacz zajął się niezgodnością między Wstępem, gdzie zapowiada się potępienie bohatera, a zbawieniem bohatera w finale, tłumaczy tę niezgodność, jak większość krytyków Irydiona, różnymi stadiami pracy nad dramatem. Pozostawienie zaś tej .niekonsekwencji" w redakcji ostatecznej uważa Kleiner za zabieg celowy, za intencję wywołania niespodzianki. Takie wiązanie struktury Irydiona z techniką ówczesnej powieści prozaicznej i poetyckiej wydaje się niesłychanym zwężeniem problemu, przerzuca wielkie równanie racji, którym jest Irydion, na płaszczyznę ozdobników estetycznych. Nie idzie przecież o to, czy świadomie, bądź nieświadomie, Irydion inaczej się kończy, niż to autor zapowiadał. Rzecz w tym, że bohater skazany przez autora i jego rozumienie logiki historii na zagładę może być ocalony.

czeń w tej dziedzinie, jak do prozy francuskiej, ile mu patronuje Skarga, ile Księgi Mickiewicza, ile zaś nawet patetyczny rozmach słowny publicystyki politycznej epoki... kwestia arcyważna, wymaga przecież badania zupełnie osobnego. Z okazji pierwszych zdań Wstępu przeprowadźmy krótki rekonesans jeszcze w stronę innego źródła tradycji stylistycznej, zapiszmy mianowicie fragment początkowy wedle schematu wiersza trzynastozgłoskowego.

już się starożytnemu ma pod koniec światu — Wszystko, co na nim żyło, psuje się, rozprzęga -Bogi, ludzie szaleją. -

Z trzech rytmicznych i znaczeniowych całostek otrzymaliśmy dwa trzynastozgłoskowce i pół. Nie bez retuszów: w pierwszej frazie-wierszu zastosowaliśmy inwersję, w drugiej linii zamieniliśmy „w nim" na „na nim", usunęliśmy trzeci człon orzeczenia, czasownik „szaleje", w trzecim wypadku wypada jedno „i". Zmiany niewielkie? - tak, lecz jak wielka różnical

W naszym zapisie otrzymaliśmy trzy kolejne konstatacje, primo: kończy się starożytny świat; secundo: że wszystko na tym świecie się rozprzęga, co jest wyjaśnieniem, jak się ten świat kończy; tertio: że bogowie i ludzie szaleją, co z kolei objaśnia, czym się rozprzężenie kończącego się świata objawia. Opis zorganizowany i logiczny—chociaż po epicku uogólniony. W oryginale Krasińskiego nie ma opisu i kolejnego, łańcuszkowego wyjaśnienia. Są dwa zdania długie i jedno krótkie. Dwa „zwolnione" uderzenia w naszą wyobraźnię i poprzedzony dwoma akcentami mocnymi („Bogi i ludzie") akcent decydujący dla całości („szaleją"). Oczywiście, można czytać, i często tak to robią ludzie recytatorsko „wyszkoleni", skandując nieistniejące stopy, wówczas to będzie właśnie coś podobnego do imitującego heksametr trzynastozgłoskowca! Tak oto: „Już się // ma pod // koniec H staro !/ żytnemu"itd. Ale można też mniej mechanicznie: „Już się ma pod koniec starożytnemu światu (jeden oddech z przyśpieszeniem)-wszystko, co na nim żyło (drugi oddech), psuje się, rozprzęga, szaleje (trzy akcenty i trzy całości, zapowiedź trójcy finałowej:) — Bogi i ludzie szaleją".

Zauważmy, że trzy powtórzenia w członie przedostatnim mniej są energiczne niż trzy akcenty końcowe. Bo tam są trzy czasowniki, trzy orzeczenia równoważne („psuje się, rozprzęga, szaleje") - tu dwa rzeczowniki i czasownik. Orzeczenie jedno, trzy razy mocniejsza od poprzedniej pozycja. To nie wszystko: równoważne wobec poprzedzających określeń „szaleje"