IMGY81 (2)

WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE

...sensus, qui a tilsibilibus ud intfisibilia ducił...

(Doctor rtsolulissimus)

Sens ukryty drugiego dramatu Zygmunta Krasińskiego błyskotliwie wyjawił Słowacki, gdy w żartobliwej bibliografii do Pana Alfonsa zapisał: .Irydion — czyli zwalenie się Petersburga". Oczywiście, .zwalenie się" stolicy nad Newą to tłumaczenie figury figurą, tyle że politycznie wyrazistą. Padł pogański Rzym, padnie stolica nowożytnej tyranii. Rzym tak się tu ma do Petersburga, jak Babilon do Rzymu w wizyjnym proroctwie Apokalipsy. Romantycy czytali Apokalipsę, lubowali się w wielkich analogiach historycznych, lubowali się w profetyzmie, do mistrzostwa doprowadzili literacką technikę zapisu wizjonerskiego.

Tłumaczącą Irydiona analogię Rzym-Petersburg z łatwością ciągnie się dalej. Irydion powstał przeciw Rzymowi, zaborcy Grecji; Polacy powstali przeciw carowi. Tu i tam patriotyzm, uczucie święte, tu i tam zemsta, pierwiastek szatański. Powstanie Irydiona i Polaków padło. Irydiona nie poparli chrześcijanie, ludzie przyszłości, został we władzy szatana zemsty: .Mnie Rzym, tobie duszę mojąl" Kończy się wielka analogia, zaczyna się profetyczny finał dzieła: Irydion będzie zbawiony, ale oczyści się z grzechu zemsty, odpokutuje, wykształci w sobie nowe, chrześcijańskie poczucie patriotyzmu. Będzie ufał nie broni i gwałtowi, ale opatrznościowej pracy wieków: .A po długim męczeństwie (...] udaruję was [...] wolnością!" Triumfujący nad ruinami Rzymu cezarów krzyż jest zapowiedzią upadku stolic

zaborczych — szlachetny i piękny w intencji bunt Irydiona byt przeto błędem, obiektywnie przeszkadza! realizacji planu opatrznościowego, oddalał od przyszłej wolności. To należy rozumieć o ruchu listopadowym. To o dalszym dobijaniu się wolności z bronią w ręku.

Tak czyta się, mówiąc językiem dzisiejszej krytyki, tak zwaną .wielką metaforę" w dramacie Irydiona. Metaforę polityczną i dydaktyczną. Którą można sprowadzić do tendencji najprostszej: przeciw powstaniu i powstaniom przyszłym.

Tak proste — i upraszczające — odczytanie antypowstańczej tendencji Irydiona ma pełne pokrycie w tekście. Nie jest to rozumowanie bardziej niewłaściwe niż wszelkie sprowadzanie ideologii dzieła do jednej formuły (w tym wypadku: do formuły autora — formułę krytycznie oceniającą należałoby rozszerzyć, pokazać mianowicie, w imię czego Irydion był antyinsurekcyjny). To .redukcja" zespołu znaczeń do znaczenia podstawowego. Zabieg taki w wypadku Irydiona przeprowadzić łatwo bez tłumaczenia metafor literackich metaforami z kolei ideologicznymi.

Antypowstańczą dydaktykę nazwaliśmy znaczeniem podstawowym. Co

0    tyle jest słuszne, o ile potrafimy przeprowadzić analogię buntu Greka w poezji z powstaniem polskim w realności historycznej. Że intencją autora było, by taką analogię czytelnik poprowadził, na to zgromadzić można liczne dowody z samego tekstu i z autorskich refleksji o dziele. .Ziemia mogił

1    krzyżów", gdzie Grek Irydion dokończy pokuty, będzie zbawiony, to dla filologa i dla interpretatora idei to samo, co dla czytelnika na polistopadowej emigracji — Polska. Czy jednak analogia między Irydionem a polskim powstaniem może być dokładna?

Metafora polityczna Irydiona nie jest fikcją wymyśloną przez komentatorów. tkwi immanentnie w utworze. Ta metafora polityczna ma antypow-stańczy ekwiwalent znaczeniowy. Ponieważ możemy na podstawie Irydiona przez analogię wnioskować o aktualnych dla Krasińskiego sprawach polskich. Ale dokładnego znaku równości nie potrafimy przecież postawić między dziełem i polityką bieżącą, między poszczególnymi elementami dzieła i elementami polskiej rzeczywistości tamtego czasu. Irydion nie jest alegorią. Dokładne przypasowanie Irydiona do sprawy powstania byłoby właśnie alegoryzacją utworu. Cóż to by znaczyło?

Nie tylko to, że trzeba by na siłę znajdować realne historycznie odpowiedniki dla osób i zakrętów perypetii dramatycznej. Że Irydion to