IMGY82 (2)

312 WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE

Wysocki bądź zbiorowa idea podchorążego konspiratora, że Heliogabal... kto? car Mikołaj? książę Konstanty? — na tej zasadzie można rozważać, czy Elsinoe jest znakiem literackim Joanny księżnej Łowickiej. Stek dowolności. Alegorycznej interpretacji Irydiona sprzeciwiają się przecież i czynniki poważniejsze, mniej rudymentarne.

Wybitny znawca przedmiotu C. S. Lewis tak wyróżnia metodę symboliczną tworzenia literackiego od alegorycznej: „Symbolizm jest sposobem myślenia, alegoria tylko sposobem wyrażania"^{1 2}. Jeżeli Irydion jest tylko paralelą do zagadnienia polskiego patriotyzmu i powstań, to jego historyczny temat, jego bohaterowie i akcja tracą samodzielność, to jedynie „sposoby wyrażania" zaszyfrowanej treści politycznej. Alegorysta prawdę faktów sprowadza w literaturze do rzędu fikcji i konwencjonalnego znaku. Symboliczny sposób tworzenia jest diametralnie przeciwny: fakty podnosi się przez literaturę do znaczenia wyższego, ogólniejszego. „Idea przewyższa swe zewnętrzne istnienie - pisał o sztuce symbolicznej Hegel — zamiast wejść w to istnienie, być w nim w całości zamknięta"³. Taki właśnie jest Irydion.

Wedle klasycznej formuły Goethego symbolika przekształca „zjawisko w ideę, ideę w obraz, i to tak, że idea zostaje nieskończenie czynna i nieosiągalna, że nawet wszystkimi języki wypowiedziana też by pozostała nie-do-wypowiedzenia"^J. W Irydionie Krasiński nie szyfrował poetycko publicystyki, ale zjawiskom realnym życia politycznego nadawał sens w takiej perspektywie następujących po sobie epok dziejowych, „że wszystko jest z jednej materii"; tak Hamann określał wzajemny związek sprzecznych wydarzeń historycznych. Tajemnicza tkanina, wyrzucana z niedocieczenie skomplikowanego warsztatu — a u Hamanna, jak i u Krasińskiego, nici „u Boga w ręku". Romantyczne „myślenie symboliczne" o historii ma szeroko rozgałęzione w epoce korzenie, Herdera formuła człowieka „zwierciadła odbijającego unioersum" jest również formułą na postać Irydiona⁴. Krasiński systemem historiozoficznym tłumaczył powstanie — powstaniem dokumen-

WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE towal koncept historiozoficzny. Krasiński w Irydionie uruchomił symboliczny .sposób myślenia" o sprawie polskiej nazajutrz po powstaniu. Grecja, Rzym, tyrania, złe i dobre działanie, Polska miejscem pokuty bohatera i Polska obecna jako ton współbrzmiący tematu historycznego; dalej, swoiste roztopienie sprawy polskiej w problematyce uniwersalnej i odwrotnie, sprowadzenie szatana i anioła rozwoju historycznego na sąd nad powstaniem. To nieporównanie więcej niż tylko przebranie aktualnych wydarzeń i aktualnej dydaktyki w kostium Greka w starożytnym Rzymie.

Ale przecież analogia Rzymu-Petersburga jest! 1 rozumiemy ją co najmniej tak dobrze jak Słowacki. W jakim stosunku to nasze .podstawowe znaczenie" do symbolicznych, innych jakościowo od alegoryzmu, obszerniejszych znaczeń utworu? Tak jak fakt statyczny do procesu dynamicznego. Pamiętajmy, że teoretycy tamtej doby operowali właśnie dynamicznym pojęciem symbolu .w rozwoju", ze ścierania się przeciwstawnych sil w naturze i w historii tworzyli, jak Schelling, pojęcie .symbolizmu uniwersalnego"³.

Alegoria polityczna — niesłuszność powstania - nie jest mechaniczną częścią składową historiozofii Irydiona, nie stoi .obok", na równych z resztą problematyki prawach. To głaz nieruchomy, który prąd myślenia historiozoficznego ma ruszyć z miejsca! Trudność pytania o sens i bezsens powstań, trudność Krasińskiego patrioty wobec problemu potępienia patriotyzmu tak manifestacyjnie bohaterskiego jak Noc Listopadowa, to uruchomiło machinę myślenia historycznego; które — z całym konceptualizmem, prowidencjaliz-mem i, co gorsza, lękliwym aprioryzmem - było przecież myśleniem strukturalnym! Nie przebieranka w starożytnych, nie Wysocki w tunice, jak ks. Poniatowski u Thorvaldsena, ale poszukiwanie w przewrotach przeszłych genezy teraźniejszości i zapowiedzi przyszłego.

jeżeli obecne wydarzenia mają dopełnić to, co już było, figurom implere, a razem to wczoraj i dziś tylko konturem jutra - a o tym mówi Irydion jako całość - to mechaniczna analogia Irydiona z powstaniem, alegorycznie dydaktyczna, wchodzi w osobliwe związki z symboliką dzieła, jest zależna - i warunkuje, jest .podstawowym znaczeniem" w intencji publicystycznej, doraźnie politycznej. I jednocześnie traci ostry kontur publicystyczny, doraźnych rozstrzygnięć na .tak" i .nie", roztapia się w dynamicznej diałektyce zła przemieniającego się w dobro. Jest Irydion w swym poetyckim kształcie

C. S. Lewis, The Alltgory of Loue, New York 1958, s. 48.

¹ G. W. Fi Hegel, Aeslhelik, Berlin 1955, s. 312.

* ]. W. Goethe, Mazi men md Reflaionen uber Kunst, Weimar 1907, nr 1113. O charakterystycznym dla epoki rozumieniu symboliki przez Goethego por. gruntowny wywód w książce H. Schmitza, Coethes Allersdenken im problemgeschichtlichen Zusąmmenhang, Bonn 1959, s. 195-200.

- Por. H. Schmitz. op. cii., s. 199-200.