IMGY85 (2)

318 WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE

ludzkość winna dokonać, Mazzini zwraca się do „apostołów prawdy", by brali przykład z poświęcenia Syna Bożego, przypomina, że „czyn jest słowem Bożym", zaś „myśl pasywna tylko złudą", że trzeba własną krwią dać świadectwo wierze, powiedzieć braciom o „zawartym przymierzu". Analogia została powołana po to, by utwierdzić słuszność i przeświadczenie rewolucjonisty. Ta sama analogia, podobna w rytmie zdań-syntez historiozoficznych, obraca się w Irydionie przeciw rewolucji. Dla Mazziniego i dla Krasińskiego zupełnie tak samo 1800 lat temu zaczęły się „nowe czasy", dla obu ludzkość znów teraz stoi przed przełomem, jeden i drugi nastają na kontynuowanie zaczętego wtedy dzieła. Samo dzieło rozumieją też podobnie: to objawienie wolności. Różnica - bagatela — tylko w środkach i metodach, jak przyśpieszyć, ewentualnie jak wyczekiwać na realizację „dobrej nowiny". Zygmunt Krasiński używa tego samego co Mazzini narzędzia, by atakować celowość powstań polskich, by z tego, co społecznie „stare", zrobić „nowe".

Mógł to zrobić operując właśnie „myśleniem symbolicznym", wielkim planem historiozofii, „globowym" widowiskiem przemiany „syna zemsty" w „syna niebios". Pokusa, klęska, pokuta i odrodzenie — i imię Irydion, syn tęczy, znak przymierza człowieka z Bogiem.

Dla takiego widowiska dzieje polskiego powstania i kilku lat po nim nie dawały ani bohatera dostatecznie monumentalnego, ogólnego, ani też jako temat na wiele nie mogły posłużyć symbolicznemu stadium profetyzmu. Do Gaszyńskiego w r. 1833 Krasiński pisał: „Pamiętaj, że poezja jest zawsze Syntezą, analiza zawsze jej szkodzi"⁸. A w rok potem:

Potem uważaj, że historia, jak tylko weźmiesz dość znaczną jej przestrzeń, poetyczną się staje: to jest, że budżet, interwenta, handel etc nikną, a zostaje się tylko ich synteza, to jest główny postęp rodu ludzkiego w tym czasie ku Bogu [...] i dlatego, w końcu, historia jest najdoskonalszym, najrytmiczniejszym poematem⁹.

Nie chcę twierdzić, że cytowane zdanie Krasińskiego tłumaczy, dlaczego Irydion operuje rytmizowaną prozą we wszystkich trzech „gatunkach" tego utworu (opowiadanie epickie, dramat, historiozoficzny komentarz), ani że z naturaliler poetyckiego charakteru procesu historycznego wynika temat Irydiona. Ale — cytowane zdanie autorytatywnie potwierdza od strony samego ^{1 2}

WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE Krasińskiego to, co w jego dziele my, czytelnicy, kwalifikujemy jako .myślenie symbolami". A także jest dodatkowym wyjaśnieniem, dlaczego w Irydionie jest syntetyczne myślenie historyczne, strukturalne i nowoczesne (.najryt-micznięjszy poemat"), nie ma zaś techniki historyzmu literackiego, historycz-nośd takiej, jaką uprawiali współcześni Krasińskiemu szekspiryści (u niego niknie .budżet, interwencja, handel", motywacja realistyczna przywołanych na scenę dziejów).

W dziejach lat 1830-36 nie miał Krasiński dostatecznie dużo materiału dla rozpracowania konceptu walki starego z nowym, dla zarysu wielkiego konfliktu i wielkiej syntezy. Odcinek czasowy za krótki. Dalej, w utworze o temacie współczesnym przeszłość mogłaby wystąpić tylko jako przypomnienie (refleksja osoby działającej czy refleksja od autora), przyszłość, analogicznie, jako profetyzm dosłowny (osoby działającej bądź profetyczne wtręty samego autora). Gężaru profetyzmu dosłownego, od siebie, od swojego bohatera, Krasiński na siebie i na swój utwór nie nałożył. O ile idzie o przyszłość, to Irydion ogranicza się do profetycznej zapowiedzi, wskazuje symboliczną perspektywę, od nawet kabalistycznie wyrażonych uściśleń autor się w tym punkcie usuwa. Przemieniony Irydion będzie cierpiał, pracował, znosił upokorzenia, a na koniec będzie wolnym .synem niebios"... To już jakaś idea dydaktyczna i kierująca tym, co ma naród robić, nie bohater tak nawet symbolicznie, poetycko .uogólniony", jakim jest nasz Grek w partiach dramatycznych.

Przy delikatnej kwestii .nowego" patriotyzmu Krasiński ciekawego oka w przyszłość nie zapuszczał, ani to mundus sertsibilis, ani nawet mundus intelligibilis. Tym ostatnim u idealistów jest świat rządzony przez .zasadę czystego działania"; terminem mundus intelligibilis można by jakoś charakteryzować symboliczne dzieje Irydiona w Rzymie, w czterech częściach dramatu³. Profetyzm zakończenia nie podlega nawet takiej .zasadzie czystego działania". Przyszłość w Irydionie to .głos, co zagrzmiał nad milczeniem wszystkich duchów", rozkaz nowych prac, obietnica przetrwania i wolności. Związek między tym głosem, jego decyzją wobec osoby Irydiona, a całą resztą utworu, z walką sił złych i dobrych o bohatera łącznie, nie jest najbardziej

1

*    Listy do Konstantego Gaszyńskiego, op. cit., s. 40.

2

   Ibidem. $. 46.

3

Tradycyjne w myśleniu idealistycznym dzielenie rzeczywistości na dwa wedle odrębnych praw rządzone światy charakteryzuje E. Cassirer. Tfu Philosophy of Symbolic Forms, t. I New H²ven 1957, s. 86-87.