318,319

momentem kompozycji w balladzie starofrancuskiej było tzw. envoi (przesłanie), w którym poeta zwracał się do określonej osoby (księcia, ukochanej kobiety itp.) i które pierwotnie pełniło rolę dedykacji.

Wielkie zainteresowanie balladą średniowieczną (ludową i artystyczną) rozbudzone zostało w Anglii w drugiej połowie w. XVIII, m.in. przez publikacje starych zabytków tego gatunku. Wpłynęło ono na kształt ballady romantycznej, która stała się jednym z częściej występujących gatunków w owej epoce.

W balladach romantycznych współistnieją elementy liryki, epiki i dramatu, jednak zwykle pozycję dominującą zdobywają czynniki liryczne. Temat jako wyróżnik gatunku odgrywa tu także pewną rolę. Ballady są utworami opartymi na motywach fantastycznych, zazwyczaj pochodzenia ludowego. Poeci dążyli w nich do maksymalnego wydobycia dziwności i niesamowitości. Najczęściej ballady mają budowę fabularną. Fabuła jest tu ujmowana skrótowo, lapidarnie, nie chodzi bowiem o dokładne relacjonowanie jakiejś historii, ale o wydobycie z niej tajemniczych treści. Występują też w balladach pierwiastki dramatyczne, wyrażające się w dialogach bohaterów. Skrótowość w ujmowaniu elementów fabularnych wynika z tego, że pozycję dominującą zajmują elementy liryczne. Przedstawiany w fabule świat jest podległy podmiotowi lirycznemu, służy przekazowi jego emocji.

W Polsce pierwsze ballady zaczęły się pojawiać na przełomie w. XVIII i XIX, poprzedzone tzw. dumami, w których występowały już pierwiastki właściwe balladzie. Szczytowy jej okres przypada na pierwsze lata romantyzmu, od momentu debiutu Mickiewicza. W poezji późniejszej ballada także się rozwija. Najwybitniejszym jej przedstawicielem jest w w. XX Leśmian. Jego utwory tego typu mają już jednak nieco inny charakter niż ballady romantyczne. Ballada dość szybko stała się formą poezji satyrycznej i parodystycznej i w tej postaci występuje także w literaturze współczesnej (por. liczne utwory Tuwima).

EPIKA

1. NARRATOR, BOHATER, FABUŁA - PODSTAWOWE ELEMENTY UTWORU

EPICKIEGO

Świat przedstawiony utworu epickiego przylega zasadniczo do innych sfer rzeczywistości humanistycznej niż świat prezentowany przez wypowiedź liryczną. Odmienna jest również struktura tego świata i jego usytuowanie wobec czytelnika. Odmienności te nie mają oczywiście charakteru absolutnego; konkretny utwór nie jest bowiem nigdy czystą realizacją dyrektyw danego rodzaju (i gatunku), lecz układem elementów różnych rodzajów (i gatunków) literackich. Tak samo więc jak w obrębie utworów lirycznych możemy niejednokrotnie wskazać składniki par excellence epickie czy dramatyczne, również w dziełach epickich moglibyśmy bez trudu odnaleźć elementy o charakterze lirycznym. Decydujące znaczenie ma jednak hierarchia elementów i funkcji właściwych danemu utworowi i ona decyduje o jego rodzajowej (i gatunkowej) przynależności.

O ile świat utworu lirycznego jest przede wszystkim równoważnikiem „rzeczywistości wewnętrznej” podmiotu mówiącego, o tyle^świat utworu epickiego jest przede wszystkim porządkiem zdarzeń i stanów rzeczy zewnętrznych w stosunku do podmiotu mówiącego. Jest porządkiem życia bohaterów, działających w określonym środowisku społecznym, na tle procesu historycznego i pośród realiów obyczajowych, a także porządkiem ich przeżyć, myśli, postaw i konfliktów psychologicznych. Podstawową formą świata epickiego jestjabuła, która organizuje wszystkie te elementy przedstawienia, zarówno szeregując je w czasie, jak też ustanawiając pomiędzy nimi związki funkcjonalne. Fabuła stanowi na tyle

319