IMGY90 (2)

328 WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE

sporu między dwoma koncepcjami dobijania się wolności (walka orężna contra praca duchowa) przerzucił — raz, na plan historii szerszy, na problem starego i nowego patriotyzmu; dwa zaś, że z takiej historiozofii narodowej też wyszedł na jeszcze szersze płaszczyzny, historiozofii uniwersalnej: dwu epok, przeszłej i tej, która już jest i będzie. Różne to piętra symbolicznego wnikania w porządek i plan dziejów, ale pary antytetyczne spotykamy na wszystkich poziomach.

Gigantomachia starego i nowego świata, szatana i Boga, tak samo, jak stały antytetyzm drobniejszych i całkiem drobnych elementów dzieła - to było widowisko tego rzędu, że wedle terminologii Kanta trzeba by je nazwać nie .pięknym", ale .wzniosłym". Piękno pobudza, zachwyca, wzniosłość porusz a¹*. Cytowane było zdanie Hegla, że w sztuce symbolicznej idea przerasta formę, góruje nad nią. W takiej sztuce, Hegel to formułuje dobitnie, gdzie symbol .samodzielnie się wykształca", nieadekwatnie do zjawiska, tam symbol .ma, na ogół biorąc, charakter wzniosłości". .Wyjście poza określoność zjawiska wytwarza ogólny charakter wzniosłości"¹⁹. Krasiński, idąc od aktualnej problematyki do problematyki uniwersalnej, przekraczał .określoność zjawiska". Siedmiomilowymi krokami historiozofa. .Noc jest podniosła, dzień jest piękny" — pisał Kant²⁰.

Nocna wizja poetycka losów Irydiona jest, od początkowego szaleństwa bogów i ludzi po końcowy głos nakazujący i profetyczny, symboliczna, rozwijana w niesłychanie bogatym systemie antytez — jest wzniosła.

Najprostszą formułą oceniającą problematykę ideową Irydiona na tle współczesnego mu stanu spraw polskich byłaby, sądzę, formuła taka: literacka mistyfikacja starcia nowego ze starym. W rzeczywistości historycznej było akurat odwrotnie niż w Irydionie. Ludzie, którzy parli do powstania, którzy potem szukali sposobów społecznych i politycznych dla następnej rundy powstańczej, byli wtedy najbardziej zaawansowanymi przedstawicielami świadomości narodowej, już nie trądycyjno-feudalnej, ale nowożytnej świadomości narodowej. Ich właśnie Krasiński, w Irydionie, postawił w pozycji .starych". Zrobił to przecież i, nazwijmy to, taktownie, i nie na płaszczyźnie dyskusji politycznej wprost, nawet nie poprzez poetyckie przekształcenie tego, co jako zespól zjawisk można by nazwać sprawami współczesnymi, podlegającymi sprawdzalnej jakoś motywacji.

¹¹1. Kant, Beobachhittgen uber das Gefuhl des Schonert and Erhabenen, Leipzig. Xeńien-Bućher, nr 4, s. 7.

** G. W. F. Hegel, op. cii., s. 312.

*° I. Kant, op. cit„ t. 7.

Zważmy, że w postaci Irydiona, w symbolicznej postaci Irydiona, nie ma przeciwstawień nie do pogodzenia między ideą zemsty, walki a ideą pracy ducha dla przyszłości. On jest nosicielem i tej idei, i tamtej. Na tym polega w pierwszym rzędzie jego symboliczność! Wcielił w siebie ducha starej epoki, pracować będzie dla nowej. Spór liczy sobie kilkanaście już wieków. Irydion był wówczas, jest teraz, będzie w przyszłości. Narasta cała seria antytez, od sytuacyjnych, w które musi wejść bohater, by symbol „ożył"—cała seria antytez w świede idei, by dialektyka przezwyciężania sprzeczności, godzenia ich, zatriumfowała w finale. Że zniesione przedwieństwa rodzą przeciwieństwa nowe, o tym Krasiński nie zawsze chciał wiedzieć, jego strukturalne myślenie historyczne dynamicznie ujmowało początek mchu, potem dynamikę zastępował cel finalny, opatrznośdowo wytyczony.

Symbolika idei wcielonej w bunt i zbawienie Greka zmierza ku celowi historiozoficznemu; funkcją takiego mechanizmu, funkcją stylistyczną w szerokim i węższym rozumieniu, jest kategoria estetycznej wzniosłośd. „Wysoki styl" romantyzmu. Pisząc „wysoki styl" romantyków sygnalizujemy zjawisko co najmniej dwuznaczne. Oczywiście, romantykom nie wystarczało proste pojęde „piękna", nie wystarczało już ono w XVIII wieku, zjawiska estetycznie cenne nie mieściły się w nim²¹. Jest też rzeczą oczywistą, że w kategoriach harmonijnej doskonałości nie mógłby Krasiński ująć kontrowersyjnej postad Irydiona, jego, grzesznicy bez winy, siostry, upadku całego świata starożytnego, idei odrodzenia grzesznego, zbrodniczego patrioty. Już nie wspominam o postad wspaniałego, imponującego szatana historycznego. Symbol wiecznego zła, potępienia bez ratunku — a razem nosidel idei zemsty patriotycznej, zemsty na wrogu! Masynissa jest „wzniosły", nie zaś „piękny", bo wzniosłość ma za źródło „pojęcia cierpienia i niebezpieczeństwa" (Burkę), budzi przerażenie i uczucia najgwałtowniejsze, jakie zna umysł ludzki. Wzniosłość .przekracza granice skończonego"²¹. Rozumiemy, że ta kategoria właśnie idealnie odpowiadała historiozoficznej symbolice Krasińskiego w procesie i dramatycznym, toczonym przeciw idei powstania. Wzniosłość przerzucała problematykę ludzi i spraw z płaszczyzny zdroworozsądkowych ocen „tak"

¹¹ Por. na ten temat syntetyczne oceny Cassirera, w książce: E. Cassirer, The Philosophy of Ihi Enligkłenment, Boston 1955, s. 326-331. Por. też: R. Zeitler, Klassizismus utul Utopia, Stockholm 1954, t. 32-37.

¹¹ E. Cassirer, op. dl., s. 329. O dyskusji wokół pojęcia wzniosłości na gruncie niemieckim i i europejskim i o jej zamknięciu w estetyce Kanta i Schillera wyczerpująco informuje Karl Vietor w rozprawie Dit Idee des Erhabettett itt derdeutschen Literatur, Geist und Form, Bem 1952 s. 234-266.