IMGY87 (2)

322 WZNIOSŁOŚĆ W IRYDIONIE

z tym, co Hegel w sztuce nazywa dominowaniem idei nad materiałem. Tu wykrywamy całą serię — nie konsekwencji — ale elementów wzajemnie się w Irydionie warunkujących, wynikających ze wspólnego założenia przeszłości znikłej jak nocne marzenie, a jednak żywej, wskazującej przyszłość.

A więc: wizja, bo historiozoficzny symbolizm. Wizyjne, historiozoficzne widzenie przetaczania się epok — to wyklucza historyzm, pokaz przeszłości w bogactwie motywacji społecznej, obyczajowej i psychologicznej. Idea dominuje nad materiałem, nie wtapia się w przedstawianie wydarzeń, ale je układa wedle planu innego niż fakty historyczne bądź analogiczne do historii, prawdopodobne. Idea dominuje nad przedstawieniem wydarzeń, to zaś nadaje wydarzeniom tak często w Irydionie przez krytyków zauważaną .posągowość", dekoracyjną statykę. Tak, ale w ideowej nadbudowie Irydiona nie ma statycznej martwoty, jest walka patriotyzmu z tyranią, miłości z obowiązkiem, szatańskiego elementu z boskim... Stąd .posągowe" figury i równie posągowe uczucia, symbole ideowego równania, należy wprawić w ruch, zdynamizować.

Właśnie dlatego, że to nie alegoria, ale symbolika rozwoju idei w historii. Alegoria obywa się bez czasu, jest jakościowo .nieruchomym” znakiem. Symbolika, jak ją rozumiał Goethe, jest tam, gdzie .szczegółowe reprezentuje ogólne, nie jako cień i marzenie, ale jako żywe, momentowe objawienie tego, co nie do zbadania"¹³. A więc .żywe" i jednorazowe, czyli konkretne, i .objawienie" Nieznanego, czyli prawdy poza sztuką, poza światem przedstawionym. Idea o świecie pogańskim wchodzi w serię posągowych figur: Irydiona, Heliogabala, Elsinoe, Ulpianusa, Aleksandra Sewera, „żołnierzy legionów ogromnych, bezsennych"... Dlatego one posągowe, że przedstawiają nie ludzi, ale idee o ludzkiej historii w planie boskim. Monumenty są przecież .żywe", świadczą z kolei swą artystyczną konkretnością o prawdzie zakrytej, o tym, co romantycy nazywali sens inteme i sens unioersel. Johann Passavant, niemiecki uczeń Davida, mógł powiedzieć w imieniu wielkich, i mniejszych, poetów generacji romantycznej: .Poeta jest w istocie swojej wizjonerem, poezja proroctwem, wizją ekstatyczną przeszłości, przyszłości, całości"¹⁴. Posągi mają stać się z woli poety osobami. A nie przestaną być czymś wyższym i piękniejszym i — czymś wiele więcej znaczącym od osób.

^,ł J. W. Goethe, op. cii, nr 314.

¹⁴ Cyt. wg: A. Beguin, L'Anu romantiąut et le reoe, Paris 1956, *. 75.

Ruch wydarzeń, starcia dramatyczne osób, rozwój dynamiczny konfliktu - cale .życie" drugiego dramatycznego poematu Krasińskiego — jest ruchem i życiem pozornym, leżeli, oczywiście, oceniać Irydiona wedle kryteriów motywacji społecznej, psychologicznie sprawdzalnej, wedle miary historyzmu, wedle takich znakomitych przykładów historyzmu w nowym dramacie, jak Goetz von Berlichingen, jak sceny obozowe Wallensteina, Żakeria czy Borys Godunow. Żyde pozorne jest żydem prawdziwym, gdy od rzeczywistości historycznej wstąpimy na plan wyższy, w .rzeczywistość" historiozoficzną. Niszczące i demoniczne uczucie Heliogabala do pięknej Elsinoe wyda się nam na tle historii obyczajowej antycznego Rzymu anachronizmem; ofiara, jaką brat robi z siostry, ani mądrą, ani potrzebną koniecznie, a konceptualnie okrutną. Inaczej przedstawi się nam ta sprawa, gdy spojrzymy na nią nie jak na określoną czasem, miejscem i charakterami sytuację ludzką, gdy ocenimy, jakiego to typu antytezy poeta w trójkącie brat-siostra-cezar postawił i rozwiązał.

Miłość do siostry przeciw miłośd ojczyzny, patriotyzmowi. Posłuszeństwo tradycji 1 patriotyzm przedw cnocie dziewiczej. W obu wypadkach zwycięża miłość ojczyzny. Triumfująca zaś nad uczuriem osobistym i nad cnotą miłość ojczyzny też w całej konstrukcji ideowej utworu rozpada się wewnętrznie na wzajemnie się niszczące elementy .dobra" i .zła"; pogodzenie i rozwiązanie dopiero w finalnej zapowiedzi nowej miłośd ojczyzny, milośd chrześcijańskiej. Antytezy, przedwstawne zestawienia, napięde stylistyczne i ideowy konflikt między nimi, pogodzenie i zniesienie przedwieństw potem - oto .żyde" i motor poruszający akcję, posągowe osoby, tytaniczne ich zmagania, ofiary i klęski.

Wspomniałem w związku z antytetyczną sprężyną ruchu w Irydionie o stylu i ideach. Nie tylko dlatego, że antytetyczny ruch idei siłą rzeczy musi znaleźć kształt stylistyczny, jeżeli o tym ruchu idei mówi poezja, jeżeli został zapisany. Idzie o coś więcej! O to, że system antytez różnego typu, na różnych szczeblach znaczeniowej symboliki, przenika cały utwór. Antytezy są na przemian sposobem przedstawienia materii literackiej i treścią przedstawianego, jednym i drugim, wymieniają się wzajemnie. To mikrokosmos i mak-rokosmos tej budowli, podstawowa komórka strukturalna, zawarta w planie całośri, obecna w zdaniach poszczególnych. I w jednym, i w drugim wypadku nie jako .to samo" w różnych rozmiarach, ale jako typ związku przez przeciwstawienie dialektyczne; a więc takie, w którym antytetyczne opozycje