mar2

46 ZABURZENIA LĘKOWE

Czynniki percepcyjne

Istnieją dowody na to, że poza selektywnością uwagi występuje także selektywność percepcji, a nawet zniekształcenie percepcji. Obserwacje kliniczne wskazują, że podczas napadów strachu mogą się pojawić zniekształcenia percepcji, które zanikają po zmniejszeniu się związanego z nimi strachu. Pacjent, który miał obawy co do swojej zdolności panowania nad samochodem, doznawał ostrego strachu, kiedy zbliżał się do mostu. Wydawał mu się on nachylony pod niebezpiecznym kątem i niezwykle długi. To zaburzenie percepcji występowało jedynie wtedy, kiedy pacjent był kierowcą. Gdy samochód prowadził terapeuta, pacjent spostrzegał most prawidłowo.

W innym przypadku fobii na tym tle pacjentka bała się, że straci panowanie nad pojazdem. Twierdziła też, że kiedy jest szczególnie przestraszona, wydaje się jej, iż droga ostro przechyla się w prawo i ciągnie za sobą samochód. Jej zwykła reakcja polegała na próbie skorygowania tego przechyłu poprzez skręcenie kierownicy do środka drogi, czasami zbyt gwałtowane. Podczas napadów silnego strachu wydawało się jej, że nawierzchnia drogi jest zniszczona i spostrzegała obiektywnie gładką nawierzchnię jako falistą. Podobnie jak w poprzednim przypadku, nie doznawała zakłóceń percepcyjnych, kiedy samochód prowadził terapeuta.

Trzeci pacjent unikał przechodzenia przez mosty, ponieważ bał się, że straci kontrolę i albo wbiegnie między nadjeżdżające z przeciwka pojazdy, albo skoczy z mostu. Kiedy odczuwał silny strach, mosty wydawały mu się dłuższe i dużo wyższe niż wtedy, kiedy był spokojny.

Czwarta pacjentka, cierpiąca na częste napady paniki, trwające od czasu, kiedy po zażyciu narkotyku doświadczyła bardzo nieprzyjemnej reakcji, zgłaszała, że podczas okresów silnego lęku ma niepokojące zakłócenia percepcji. Spostrzegała wówczas ludzi jako nienaturalnie wysokich i chudych, tak jak to było podczas trzech dni po jej nieszczęśliwym doświadczeniu z pobudzającym środkiem narkotycznym. Poza okresami silnego lęku nigdy nie doświadczała ani takich, ani żadnych innych zaburzeń spostrzegania.

Występowanie zakłóceń percepcji związanych ze strachem potwierdził eksperyment przeprowadzony na 60 ochotnikach, odczuwających strach przed wężami lub pająkami (Rachman, Cuk, 1992). Osoby te poproszono o opisywanie, jak spostrzegają obiekty wzbudzające u nich strach podczas napadów strachu i w okresie, kiedy ich strach się zmniejszył. Zarówno osoby bojące się węży, jak i osoby bojące się pająków wykazywały zniekształcenia w spostrzeganiu aktywności obiektów ich strachu, ale nie w spostrzeganiu ich wielkości. Po zmniejszeniu się strachu osoby badane wykazywały istotny spadek spostrzeganej aktywności wzbudzających strach zwierząt. Osoby bojące się pająków spostrzegały je często jako skaczące, a osoby bojące się węży spostrzegały u nich więcej ruchów języka niż porównawcza grupa osób pozbawionych tego lęku.

Prawdopodobnie istnieje związek między przerażającymi zakłóceniami percepcji a zawężeniem uwagi, obserwowanym podczas ataków strachu. Wydaje się, że obie tendencje mają tę samą psychologiczną funkcję, a mianowicie służą wyodrębnianiu i wzmacnianiu potencjalnych źródeł zagrożenia, aby wyraźniej je dostrzegać i radzić sobie z nimi. Prawdopodobnie podczas okresów wzmożonej czujności lękowej ludzie koncentrują swoją uwagę na wąskim obszarze, a także doświadczają percepcyjnego uwydatnienia potencjalnego źródła zagrożenia.

Skupienie uwagi na sobie

Zawężenie uwagi, będące reakcją na zagrożenie, może być skierowane na zewnątrz lub do wewnątrz. Wydaje się, że w niektórych rodzajach zaburzeń skierowanie uwagi na siebie jest najistotniejszym przejawem lęku; wszystko wskazuje na to, że podwyższenie stopnia koncentracji uwagi na sobie samym występuje w lęku egzaminacyjnym, społecznym, seksualnym i prawie na pewno w zespole paniki. Barlow uważa, że w zaburzeniach lękowych szczególne znaczenie ma skupienie uwagi na samoocenie: „W świede tego, jak niezwykle ważną rolę wydaje się odgrywać ten komponent [wewnętrzna koncentracja na ocenianiu siebie] [...] sądzę, że zasadniczym przedmiotem terapii powinna być skupiona na sobie uwaga” (1988, s. 316). Autor uznaje różnice w stopniu skoncentrowania uwagi na samoocenie za jedne z głównych różnic między lękiem normalnym a zaburzeniem lękowym.

Najwcześniej dowody na podwyższone skupienie się na sobie zebrali między innymi Sarason (1980) i jego współpracownicy w badaniach nad istotą i przyczynami lęku egzaminacyjnego (omówionych dalej w tym rozdziale). Z badań tych wyprowadzono wniosek, że zaabsorbowanie sobą i własnymi doznaniami w sytuacji egzaminacyjnej jest główną przyczyną odczuwanego wówczas dyskomfortu i pogorszenia funkcjonowania. W podobnym badaniu przeprowadzonym przez Deffenbachera (1978) uczestnicy rozwiązywali anagramy w warunkach dużego lub małego stresu. Zmierzono, ile czasu poświęcali oni myśleniu o samym zadaniu, ile czasu zajęły im natrętne myśli niezwiązane z zadaniem oraz ile czasu zajęło im poświęcanie uwagi własnym odczuciom cielesnym. W warunkach stresu osoby z predyspozycjami do lęku poświęcały istotnie mniej czasu myślom związanym z zadaniem niż grupa kontrolna. Ponadto odczuwały one silniejszy lęk, miały więcej zakłócających myśli oraz częściej kierowały uwagę na śledzenie własnych doznań i myślenie o konsekwencjach wyników testu. Ogólnie rzecz biorąc, obserwowany w sytuacjach egzaminacyjnych związek między skupieniem uwagi na sobie a lękiem jest wielokrotnością predyspozycji do lęku, początkowego poziomu pobudzenia, charakteru i znaczenia konkretnego zadania oraz stopnia stresu wywoływanego przez samo zadanie. Im bardziej złożone i trudne zadanie oraz im większe znaczenie ma osiągnięty wynik, tym większe prawdopodobieństwo nasilenia koncentracji na sobie i związanego z nią lęku.