Obraz (13)

(POZYTYWIZM) - PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW 775

egzystencjalnej sytuacji człowieka, wykraczając poza sferę zastosowania programów społecznych. Równocześnie zaś z terenu jej znikały postacie i sytuacje wzorcowe, ilustrujące postulatywną stronę ideologii pozytywistycznej. Nieobecność ta nie zawsze była wyrazem odrzucenia programu, a tym bardziej ideałów pozytywistycznych, odbierała jednak utworom jednoznaczność, pozwalając osadzić je w różnych systemach ideologicznych. Często utwory te sugerowały, że hasła pozytywistyczne przyniosły w swej realizacji następstwa daleko odbiegające od oczekiwań, albo też nie mogły się urzeczywistnić wskutek egoizmu i krótkowzroczności klas posiadających, a przede wszystkim — wskutek ucisku zaborczego, który uniemożliwia normalny rozwój sił narodu. Nie ma tu frontalnego, bezpośredniego ataku przeciw fundamentom panującego ustroju, nieustannie jednak obecna jest dezaprobata różnych przejawów jego funkcjonowania. Jeśli pojawiają się bohaterowie dodatni, często nie są to już postępowi przedstawiciele klas wykształconych, lecz postacie z nizin społecznych, wierne etyce poświęcenia i wybaczenia. Nie występują one wprost w roli wzorców osobowych, tym bardziej nie sugerują określonego programu działania, wysiłki ich często kończą się niepowodzeniem, niemniej jednak ostają się jako jedyna niemal wartość godna afirmacji moralnej.

Dezaprobata współczesności nasiliła się jeszcze bardziej w utworach grupy naturalistów polskich (A. Dygasiński, A. Sygietyński, G. Zapolska, Z. Niedźwiecki), debiutujących ok. r. 1880. Wychowani w atmosferze pozytywistycznej, wyznający zasady scjentyzmu i monizmu przyrodniczego, od początku byli oni jednak nieufni wobec haseł solidarystycznych i organicznikowskich. W twórczości ich dominuje pesymizm, skrajnie deterministyczna koncepcja człowieka jako istoty egoistycznej, dążącej przede wszystkim do zaspokojenia potrzeb biologicznych, wizja społeczeństwa jako terenu walki o byt, w której zwyciężają silni i bezwzględni.

Lit.: T. Jeske-Choiński, Pozytywizm i jego główni przedstawiciele, 1885; Eksdziennikarz [W. Przyborowski], Stara i młoda prasa. Przyczynek do historii literatury ojczystej 1866 — 1872, 1897; P. Chmielowski, Zarys najnowszej literatury polskiej (1864 — 1897), wyd. 4, 1897; K. Wojciechowski, Przewrót w umysłowości i literaturze polskiej po r. 1863, 1928; Z. Szweykowski, Pozytywizm polski. Próba oceny, „Przegląd Współczesny” 1929, nr 83; A. Drogoszewski, Pozytywizm polski, 1946; Publicystyka pozytywizmu polskiego, oprać. S. Kawyn, 1946; Publicystyka pozytywizmu, oprać. E. Sawrymowicz i T. Wojeński, 1948; R. Wroczyński: Pozytywizm warszawski. Zarys dziejów oraz wybór publicystyki i krytyki, 1948; Problemy oświatowe pozytywizmu w Polsce na tle społecznym i gospodarczym, 1949; Pozytywizm, cl. 1—2, 1950—1951; Publicystyka okresu pozytywizmu. Wybór tekstów, oprać. T. Wojeński, 1953; H. Markiewicz, Pozytywizm a realizm krytyczny, [w:] Tradycje i rewizje, 1957; D. G. Charlton, Positivist Thought in France 1852—1870, 1959; W. M. Simon, European Positmsm in the Nineteenth Century, 1963; L. Kołakowski, Filozofia pozytywizmu, 1966; T. Weiss, Przełom antypozytywistyczny w Polsce w latach 1880—1890, 1966; B. Skarga, Ortodoksja i heterodoksja w pozytywizmie francuskim, 1967; H. Markiewicz, Dialektyka pozytywizmu polskiego, [w:] Przekroje i zbliżenia, 1967; K. Groniowski, Spór o pojęcie pracy organicznej. Polemiki ideowe warszawskich pozytywistów, [w zbiorze:] Wiek XIX. Prace ofiarowane S. Kieniewiczowi..., 1967; J. Rudzki, Aleksander Świętochowski i pozytywizm warszawski, 1968; E. Warzenica, Pozytywistyczny „obóz młodych" wobec tradycji wielkiej poezji romantycznej (lata 1866—1881), 1968; Pozytywizm, oprać. J. Kulczycka-Saloni, 1971; Z historii filozofii pozytywistycznej w Polsce. Ciągłość i przemiany, red. A. Hochfeldowa i B. Skarga, 1975; J. Data, Tendencje pozytywistyczne w czasopiśmiennictwie wielkopolskim w latach 1848—1870, 1975; S. Rychliński, Program społeczny pracy organicznej, [w:] Wybór pism, 1976; J. Kulczycka-Saloni, Pozytywizm po stu latach, [w:] Pozytywizm i Żeromski, 1977; W. Modzelewski, Naród i postęp. Problematyka narodowa w ideologii i myśli społecznej pozytywistów warszawskich, 1977; H. Kozłowska-Sabatowska, Ideologia pozytywizmu galicyjskiego 1864 — 1881, 1978; H. Markiewicz, Pozytywizm, 1978; E. Warzenica-Zalewska, Przełom scjentystyczny w publicystyce warszawskiego „obozu młodych" (lata 1866—1876), 1978; S. Fita, Pokolenie Szkoły Głównej, 1980; Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, S. I —III, red. E. Jankowski i J. Kulczycka-Saloni, 1980—1984; 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna w latach 7565—1895, cz. 1—2, red. A. Hochfeldowa i B. Skarga, 1980; S. Blejwas, Realism in the Polish Politics. Warsaw Positmsm and National Survival in Nineteenth Century Polish Politics, 1984; A. Baczewski, W kręgu myśli pozytywistycznej, 1986; Przełom antypozytywistyczny w polskiej świadomości kulturowej końca XIX wieku, red. T. Bujnicki i J. Maciejewski, 1986; A. Jaszczuk, Spór pozytywistów z konserwatystami o przyszłość Polski 1870—1903, 1986; J. Jedlicki, Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują, 1988.

Henryk Markiewicz

Zob. też Biologizm, Czasopiśmiennictwo literackie, Emancypacja kobiet, Estetyka, Filozofia, Filozofia historii, Inteligencja, Krytyka literacka, Marksizm, „Niwa”, Patriotyzm, Pokolenia literackie, Powieść, Praca organiczna i praca u podstaw, „Przegląd Tygodniowy”, Realizm, Scjentyzm, „Tygodnik Wielkopolski”, „Wędrowiec”

PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW

Termin „praca organiczna” etymologicznie łączy się z organicyzmem — poglądem filozoficznym, według którego natura w całości i jej poszczególne dziedziny tworzą osobne struktury funkcjonujące na wzór żywego organizmu — występującym już w filozofii starożytnej i średniowiecznej, od XVIII w. stosowanym w ujęciu biologicznym bądź spirytualistycznym (romantyzm) również w koncepcjach społeczeństwa. Sformułowanie „praca organiczna” w funkcji programowej wystąpiło w polskiej myśli politycznej ok. poł. XIX w., lecz jego podstawowe zasady legalnej i pokojowej działalności narodowej w warunkach niewoli w przeciwstawieniu do akcji konspiracyj-