Obraz (28)

OPIS) - OPOWIADANIE 651

literackiej deskrypcji. Do niej należała każdorazowo inicjatywa przemian, podczas gdy pierwsza, przyznająca opisowi zadanie jedynie służebne, wspomagała raczej tendencje umiarkowane i zachowawcze (odwrotnie niż w poezji). Dążenie do usamodzielniania opisu wiązało się przy tym z różnymi motywacjami: było bliskie i tym, którzy usiłowali prozę narracyjną „upoetyzować” i nasycić emocjonalnością (przypadek powieści sentymentalnej), i tym, dla których rozszerzanie pola opisowości było tożsame z rozszerzaniem ambicji realistycznych (przypadek międzypowstaniowej powieści społeczno-obyczajowej), i tym, którzy dramatyzowali wewnętrznie narrację powieściową, wprowadzając do niej grę punktów widzenia (przypadek prozy Żeromskiego).

Lit.: A. Załuska, Poezja opisowa Delillea w Polsce, 1934; K. Wyka, Trojaka opisowość „Pana Tadeusza", [w:] „Pan Tadeusz". Studia o poemacie, 1963; M. Maciejewski, Od erudycji do poznania. Z dziejów romantycznej liryki opisowej, „Roczniki Humanistyczne” KUL, 1966, z. 1; J. Bachórz, Poszukiwanie realizmu. Studiwn o polskich obrazkach prozą w okresie między-powstaniowym 1831 — 1863, 1972; A. Bartoszewicz, Opis — jedna z podstawowych kategorii stylistycznych powieści, [w:] O głównych terminach i pojęciach w polskiej krytyce literackiej w pierwszej połowie XIX wieku, 1973; Z. Kopczyńska, Malowanie słowami, [w:] Język a poezja. Studia z dziejów świadomości językowej i literackiej Oświecenia i Romantyzmu, 1976; M. Irwin, Picturing: Description and Illusion in the Nineteenth-Century Novel, 1979; H. Markiewicz, Ut pictura poesis... Dzieje toposu i problemu, [w zbiorze:] Tessera. Sztuka jako przedmiot badań, 1981; A. Kowalczykowa, Romantyczne krajobrazy literatów i malarzy, [w:] Pejzaż romantyczny, 1982; J. Sławiński, O opisie, [ w zbiorze:] Studia o narracji, red. J. Błoński, S. Jaworski, J. Sławiński, 1982; Ph. Hamon, Czym jest opis?, przeł. A. Kuryś i K. Rytel, „Pamiętnik Literacki” 1983, z. 1.

Janusz Sławiński

Zob. też Filologia (szkic fizjologiczny), Fizjonomika, Narracja i narrator, Obraz, Obrazek, Opowiadanie (forma podawcza), Podróż, Poemat opisowy

OPOWIADANIE (FORMA PODAWCZA)

Pierwsze stadium rozwoju terminu. Na przełomie w. XVIII i XIX „opowiadanie” jest wyrazem z mowy potocznej o wielu znaczeniach. W języku krytyki literackiej ma również kilka znaczeń, a jako synonim dzisiejszej narracji funkcjonuje równolegle z powieścią: G. Piramowicz w swojej Wymowie i poezji dla szkól narodowych (1792) tłumaczy łacińskie „narratio, propositio” przez: „powieść, założenie mowy”. W tym czasie synonimem opowiadania bywa również opis. Tak jest np. u F. Golańskiego (O wymowie i poezji, 1786, rozdz. Opisy względnie do Wymowy i Poezji), który opisem nazywa przedstawienie zdarzeń, dziania się, jest więc tu opis opowiadaniem zgodnie z ówczesną i zwłaszcza nieco późniejszą praktyką językową. Bardzo bliski opowiadaniu jest opis także u S. K. Potockiego, który za normę opisu uważa potencjalność w zakresie ekspresji wizualnej. W rozważaniach teoretycznoliterackich E. Słowackiego „opowiadanie” to termin elastyczny o dużej pojemności znaczeniowej. Najczęściej oznacza narrację i fabułę (m. in. w teorii epopei), w tej funkcji może wymieniać się z powieścią; także w opisie teoretycznym różnych „rodzajów wymowy” jest opowiadanie terminem niezbędnym, a trudnym dziś do precyzyjnego określenia, bo choć — tradycyjnie już — oznacza narrację (swoistą w tym wypadku), lecz także styl danej mowy w szerokim słowa pojmowaniu, sposób dowodzenia słuszności postawionych tez; jeszcze inne znaczenie ma opowiadanie w takim oto tytule: „Opowiadanie dziejów czyli historia”; chodzi tu wyraźnie o przedstawienie, wykład.

W Słowniku Lindego nie ma hasła „Opowiadanie”, wyraz jednak występuje jako jedno z dalszych objaśnień hasła „Opowiadać” i jest nadal synonimem powieści. Z wielu znaczeń powieści i opowiadania u Lindego tu są dla nas ważne: „ustne opisywanie czegoś”; „to, co mówiono, powiadano, nowina, doniesienie, wyrok, słowo” — zatem wyraz jest nazwą: a) czynności mówienia o czymś; b) rezultatu tej czynności. Rezultatem opowiadania bywa — powieść: „Powieść bajki powinna być jak najprostszą, zgoła takową, jakową pospolicie gmin w opowiadaniu między sobą zachowuje”; to Krasickiego definicja bajki (O rymotwórstwie i rymo-twórcach, druk 1803). W sposób znamienny zestawia Krasicki powieść z pokrewnym opowiadaniu imiesłowem w tytule utworu: Prawdziwa powieść o kamienicy narożnej w mieście Kukurowćach przez Błażeja bakalarza opowiedziana. Powieść opowiedziana! Podobnie np. u Mostowskiej: Nie zawsze tak się czyni, jak się mówi. Powieść białoruska przez stuletnią damę opowiedziana (1806). Użyte w przytoczonych podtytułach imiesłowy, związane w sposób bardzo istotny z opowiadaniem, wskazują bezpośrednio tego, kto opowiedział. Taką funkcję może pełnić również opowiadanie (przykład wręcz klasyczny: Reduta Ordona. Opowiadanie adiutanta) i powieść, nawet znacznie później: L. Sztyrmer, Kataleptyk. Powieść nieboszczyka Pantofla, 1846; Kraszewski, Życie po śmierci. Powieść pijaka, 1838.

W Kursie poezji (1829) J. Korzeniowskiego opowiadanie jest dość konsekwentnie nazwą dla czynności powiadacza (autor używa tego wyrazu), decydującej w utworze epickim o sposobie