P1000045

6

l/ wiek XVI, 2/ wiek XVII z podziałem na dwa podokresy, 3/ wiek XVIII, XIX

i połowa XX. Hamann uzasadnia to zmianami duktu. Kursywa różnego typu ,

15 /

jak to wyszczególnia kaligraf Fugger bywa "gemein oder gelegt, gescho -ben, gewunden und gewtilbt". Pierwszy typ to pismo pionowe, drugi - pochylone w prawo, trzeci - pionowe z niektórymi laskami pochylonymi w lewo, ostatni - z zaakcentowanymi lukami okrągłymi. Zwykle jednak pisarz wytwa rżał sobie własny typ kursywy. Kursywa silniej podlegała zmianom i wpływowi mody, tak iż można ją łatwiej chronologicznie umiejscowić od fraktury lub kancelaryjnego pisma. Da się ustalić ją w ramach półwiecza, ale trzeba się liczyć z tym, że starzy ludzie pisali inaczej niż młodzi.

Obraz pisma w pierwszej połowie XVI w. przedstawia dukt o niewiel kich odstępach między wierszami, z krótkimi laskami, o charakterze prze -ważnie pionowym, jak w XV w. Od połowy stulecia następuje lekkie pochyle -nie lasek w prawo, łączenie liter liniami włoskowatymi. W końcu XVI w. następuje wyraźniejsze pochylenie lasek w prawo, laski stają się dłuższe, litery, szczególniej majuskuły są pisane swobodniej i są zgrabniejsze. Przełom w kursywie zaznacza się dopiero około r. 1650, pierwsza połowa stulecia zbliża się do XVI w., druga do XVIII. Od 1650 r. mniej więcej odstępy między wierszami są większe. Zaznacza się silne pochylenie pisma w prawo, laski górne i dolne stawiane są ciaśniej, również ścieśnione są litery, połączone ze sobą. Ta tendencja trwa dalej w XVIII w., a różnica z XIX w. polega na większej swobodzie w kształtowaniu liter. Wiek XIX przynosi poprawny dukt kancelaryjny i kupiecki, a z czasem powstaje dukt szkolny, który się trzyma kształtów liter, przepisanych przez władze. Cechy indywidualne mogą się utrzymać tylko w konceptowym piśmie i w pismach indywidualnych. Zdaniem Hamanna najsilniejszym zmianom w czasie podlega dukt pisma, litery mniej ulegają wpływom zmiennych stylów. Jest to więc stanowisko inne niż Santifal -lera, który główny nacisk kładzie na zmiany kształtów liter. Odmienny podział wprowadził Kroman. Podzielił on neografię na:

1/ w. XVI i pierwszą połowę XVII, który nazwał okresem renesansu,

2/ na II połowę XVII, i wiek XVIII do połowy XIX, a więc okres baroku, rokoko i klasycyzmu. Zakończył na połowie XIX w., gdyż wtedy zniesiono w Danii nauczanie pisma neogotyckiego. Podział jego znajduje uzasadnienie w analizie

złożenia ręki, które ulega zmianie w końcu XVI w. i zwolna rozp. iiecnnit. się w ciągu następnych lat.

Ze swej strony wprowadzam podział na 3 okresy w zależności od techniki pisania, a więc złożenia ręki i rodzaju narzędzia, w zależności od ogólnych prądów kulturalnych, które wpływałv na charakter pisma i wreszcie w zależności od ogólnych przemian warunków społecznych, które powodowały zaburzenia i zmiany w dukcie. Te trzy czynniki - technika pisma, wpływ prądów kulturalnych, wpływ przemian społecznych odbijają się wyraźnie na charakterze pisma i są podstawą do periodyzacji jego dziejów.

Ok r e s I - wiek XVI i pierwsza połowa XVII w. Złożenie ręki do końca XVI w. pozostaje takie, jak w średniowieczu, więc przykurczone palce trzymają pióro, pismo jest na skutek tego zwarte, laski nie długie, odstępy rpię-dzy wierszami niewielkie /tablica IV/. Wiek XVI jest zarazem okresen. tworzenia się kształtów poszczególnych liter. Mimo zmiany złożenia, które pozwalało pisać dłuzsze laski, pod wpływem renesansu utrzymał się ogólny charakter duktu do połowy XVII w. Można tedy wyróżnić pierwszą połowę XVII w. jako podokres w którym pojawiają się nowe elementy, ale cezura pozostaje na połowie stulecia.

Okres II sięga od połowy XVII do schyłku XVIII w. Charakteryzuje pis -mo tego czasu zwycięstwo złożenia bardziej swobodnego /tablica V/ i baroko-wy niepokój duktu, w którym laski poszczególnych liter pochylone bywają w prawo lub w lewo, albo są pionowe, laski te są wydłużone niepomiernie, od -stępy między wierszami są duże, majuskuły rysowane z fantazją. Prawdopodobnie powstanie nowego duktu miało za przyczynę dążenie do szybkiego pi -sania, co pociągnęło za sobą inne zacięcie pióra, bardziej ostre, inne złożenie ręki i nowe kształty liter. Zaznacza się od około r. 1650 wyraźnie wpływ niepokoju, spowodowanego przez wojnę 30-letnią, w czasie której dorastały i uczyły się młode pokolenia.

Mimo tendencji klasycyzujących od początków XVIII w. okres ten trwa do końca stulecia, kiedy niepokój okresu rewolucyjnego prowadzi do silniejszego akcentowania cech kursywnych. Wskutek tego pismo staje się niespokojne i nieczytelne. Okres ten moznaby podzielić na podokresy od 1650 do ok. 1700 i od 1700 do 1800, kiedy pewne tendencje klasycyzujące zaczynają się zazna ale brak jest wstępnych prac w tym k_T2Lr.ku, tak iż podział taki pozcsta zakresie teoretycznych postulatów