P1020357

140 Tadeusz Kowalak. Ewa Lei

czucia, że się jest ubogim, wyiuką/ąeego głównie z porównywania swego położenia z położeniem niektórych innych ludzi, nie mówiąc o położeniu pożądanym — ubóstwo przestałoby poddawać się zabiegowi mierzenia. Tymczasem, ze względów pragmatycznych, jeśli kryterium ubóstwa ma stać się podstawą działań zaradczych, musi być mierzalne. Czym działania mają być bardziej masowe, tym mierzenie powinno być prostsze, najlepiej ujęte w wyrazie pieniężnym.

W niektórych krajach rozwiniętych i dla niektórych porównań międzynarodowych przyjmuje się, że granicą ubóstwa jest wysokość dochodów niższa niż 40% przeciętnych dochodów w danym kraju. W Stanach Zjednoczonych określono próg ubóstwa w dolarach w zależności od wielkości gospodarstwa domowego. Powstał on w latach 60. przez przyjęcie za podstawę obliczenia trzykrotnej wielkości średnich wydatków ponoszonych na żywność. Próg ten jest corocznie waloryzowany stosownie do indeksu cen towarów konsumpcyjnych. Stosowane obecnie sposoby określania granic ubóstwa uznawane są za niedoskonałe i stanowią ciągle przedmiot dyskusji.

Ubóstwo na świecie

Do wielkiego kryzysu gospodarczego z lat 30. nowego stulecia powszechnie wyznawano pogląd, że ubóstwo jest wynikiem indywidualnych zachowań poszczególnych ludzi. Człowiek staje się ubogim, ponieważ jest leniwy, uprawia hazard, upija się, nie wyuczył się zawodu, lekkomyślnie zaciąga pożyczki, zawiera nieprzemyślane małżeństwa, wpada w złe towarzystwo itp. Według tego poglądu ubóstwo jest w istocie wynikiem dokonywania fałszywych wyborów, za które odpowiedzialność ponosi sam zainteresowany.

Takie rozumowanie wywodzi się z pierwszego w europejskim kręgu kulturowym aktu państwowego, zmierzającego do zaradzenia nie tyle zjawisku ubóstwa, ile deficytowi siły roboczej powstałemu wskutek panującej w Anglii zarazy. Był to Statut Robotników (Statute of Labo-rers), wydany przez angielskiego króla Edwarda II w 1349 roku. Dekret królewski wprowadzał obowiązek przyjmowania przez osoby zdolne do pracy, a nie posiadające środków do życia każdej pracy oferowanej przez jakiegokolwiek pracodawcę. Równocześnie zakazywał on udzielania osobom tym jałmużny i zmiany przez nie miejsca zamieszkania. W następnych latach wydano wiele przepisów państwowych, wyłączających z kategorii osób zdolnych do pracy starych, chorych, kalekich i kobiety ciężarne. Ukoronowaniem tych przepisów było wydane w 1601 roku Prawo Ubogich wprowadzające między innymi obowiązek tworzenia na szczeblu gminy funduszów przeznaczonych na pomoc ubogim, do otrzymywania której uprawnione zostały jedynie osoby uznane za niezdolne do pracy.

Wspomniane wyżej ustawodawstwo angielskie stanowi punkt zwrotny w dziejach zwalczania ubóstwa, wprowadziło bowiem na ten obszar państwową regulację prawną i stopniowo rozrastającą się odpowiedzialność władzy publicznej za sprawy, będące dotąd wyłączną domeną działalności podmiotów prywatnych.

Na kontynencie europejskim nowoczesny system zabezpieczenia społecznego powstał najpierw w Niemczech Bismarckowskich. który zmierzał w ostatecznych rachunku do ograniczenia przyczyn powstawania ubóstwa bądź jego łagodzenia.

Lata wielkiego kryzysu gospodarczego zadały kłam, a co najmniej udowodniły powierzchowność poglądu, że źródeł ubóstwa należy szukać wyłącznie w indywidualnych zachowaniach, a główną odpowiedzialność za znalezienie się w kategorii ubogich ponoszą osoby ubogie. Znaczna część ludności Stanów Zjednoczonych i Europy znalazła się w skrajnej nędzy w rezultacie wielkiej skali zjawisk gospodarczych, na których powstanie nie miała wpływu i których skutkom nie była w stanie zaradzić we własnym zakresie.

Współcześnie uznaje się na ogół, że ubóstwo nie jest zjawiskiem zawinionym przez ubogich, lecz czynnikiem wad strukturalnych danych społeczności. Różni autorzy wymieniają w odmiennej kolejności znaczenia następujące przyczyny ubóstwa: bezrobocie pełne lub częściowe, nieadekwatność wysokości plac w stosunku do wykonywanej pracy, szybkość zmian następujących w strukturze gospodarczej przekraczająca zdolności adaptacyjne pracowników do nowych zawodów, niedoskonałość systemów podziału dochodu narodowego, niewydolność systemów szkolnictwa, niepełnosprawność, niedoskonałość systemów ubezpieczeń, rozpad tradycyjnej rodziny, a także różne formy dyskryminacji na rynku pracy, w tym dyskryminację rasową.

Ubóstwo staje się jednym z najważniejszych i najgroźniejszych zjawisk społecznych współczesnego świata. W warunkach gospodarki rynkowej powoduje ono powstanie zjawiska ujmowanego lapidarnie stwierdzeniem, że „bogaci stają się coraz bogatszymi, gdy tymczasem biedni, coraz biedniejszymi”. Zwiększającemu się rozziewowi pomiędzy wysokością dochodów i majątku warstwy najzamożniejszej i naj-