P1050230

66 Janusz Lalewlez

Relację określaną tu jako nawiązanie warto dla uniknięcia niejasności przeciwstawić innym, zbliżonym z pewnego punktu widzenia powiązaniom semantycznym między wypowiedziami. Nie będą traktowane jako nawiązanie, po pierwsze, relacje między danym komunikatem a komunikatem stanowiącym jakieś jego przekształcenie (w szerokim sensie), np. przekład, pastisz, parodię, parafrazę. Po drugie nie będą określane jako nawiązujące (do danej wypowiedzi) „wypowiedzi o wypowiedzi” albo szerzej: komunikaty, dla których dany komunikat jest przedmiotem — tym, o czym się mówi². Ten ostatni przypadek może być w pewnych sytuacjach problematyczny — np. wówczas, kiedy mamy do czynienia z omówieniem krytycznym, zawierającym momenty polemiczne — na ogół jednak rozróżnienie wydaje się być jasne.

Odpowiedź jest oczywiście zawsze wypowiedzią nawiązującą, ale nie odwrotnie. Ponieważ odpowiedź nawiązuje do „cudzego słowa”, można powiedzieć, że przedmiotem bezpośrednim nawiązania jest w tym wypadku wypowiedź (wirtualna), określona przez formułę: TY Ml mówisz, że..., a będąca przekształceniem wypowiedzi partnera: JA Cl mówię, że... Posługujemy się zresztą w potocznej konwersacji takimi sformułowaniami — np. Mówisz, że to niemożliwe, ale przecież bywały takie przypadki; Pytasz, czy jestem tego samego zdania — owszem, jestem.

Omawiając „zasadnicze aspekty dialogu”, I. Mukarovsky zwraca uwagę na „napięcie” albo „przeciwstawność” między ja a ty, której manifestację językową stanowią: opozycja między potwierdzeniem i zaprzeczeniem, stosunek adwersa-tywny, koncesywny itp., i która prowadzi do „ostrych zwrotów znaczeniowych"³. Wielu teoretyków — np. M. Bachtin — uznaje to przeciwstawienie „mojego słowa" „cudzemu słowu”, które stanowi dominantę w kłótni, za podstawowy wyróżnik dialogu i wypowiedzi dialogicznej⁴. Nie wydaje się, żeby dialog musiał mieć zawsze charakter sporu czy konfliktu, jak utrzymuje Bachtin — podany wyżej przykład odpowiedzi na pytanie albo wyróżniony przez Mukafovskiego „dialog przedmiotowy” pokazują dialog będący porozumiewaniem się czy uzgodnieniem raczej niż sporem. Tym niemniej charakterystyka wypowiedzi dialogicznej powinna, jak sądzę, oprócz momentu nawiązywania do „cudzego słowa” zawierać pewien moment związany z opozycją JA — TY. Moment ten, którego nie potrafię określić precyzyjnie i nie metaforycznie, implikuje, jak się zdaje, coś więcej niż odwrócenie relacji osobowej — jego manifestujące się w przekształceniu JA Cl mówię, że... w TY Ml mówisz, że... — coś mniej natomiast niż relacja konfliktowa⁵.

Charakterystyka powyższa dotyczy wypowiedzi kolokwialnej, związanej z kontaktem dialogowym. Dialogiczność innego rodzaju komunikatów, związanych

²    Dokładniejszy opis różnych relacji między tekstami, bardzo mi tu pomocny, zob. A. Po-pović, Te.rt a maialext, „Slavica Slovaca”, 4, 1973.

³    I. Mukarovsky, Dialog a monolog, [w:J Wśród struktur i znaków. Warszawa 1970, s. 192-194.

⁴    M. Bachtin: Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa 1970, s. 278; Stowo ir poezji i stowo w prozie, „Literatura na Święcie”, 1973, nr 6.

* Można by, jak się zdaje, przyjąć, że wypowiedź dinlogicznu daje się sprowadzić (lub: jest rozwinięciem) wypowiedzi: Tak lub Nie. Nie umiem jednak podać przekonywającego uzasadnienia ani metody sprawdzenia tej intuicji.