P1050234

70

Janusz Latowicz

[8]

w językach romańskich) artykułują modalność części zdania, a nie zdania jako samodzielnej wypowiedzi. Z drugiej zaś strony pewne modalności często nie mają wykładników morfologicznych — np. pytanie w większości języków europejskich. Toteż teoretycy na ogół obok albo zamiast kryteriów formałno-gramatycznych stosują rozmaite kryteria — czy też interpretacje — semantyczne, logiczne, psychologiczne itd.¹⁰

Jeśli opozycje między poszczególnymi modalnoiciami rozpatrzymy oddzielnie, zauważymy ponadto, że ich dystrybucja jest różna. Rozkaz jest mianowicie intensywny w stosunku do oznajmienia i pytania, podczas gdy pytanie i oznajmienie są koekstensywne. Rozkaz wyklucza pewne kategorie gramatyczne, z którymi łączy się oznajmienie i pytanie: nie komutuje z czasem oraz — w zakresie paradygmatu osobowego — z opozycją: osoba (ja, ty) — nie-osoba (on). Innymi słowy, opozycja: rozkaz — oznajmienie, nie zachodzi w zakresie wypowiedzi „w trzeciej osobie” oraz wypowiedzi w czasie nacechowanym (przeszłym). O przeciwstawieniu między rozkazem i nie-rozkazem można więc mówić w zakresie wypowiedzi odsyłających do układu odniesienia MY (w sensie inkluzywnym) — TERAZ, natomiast nie dotyczy ono wypowiedzi, które odsyłają do układu ON (ONI) — NIEGDYŚ.

Różnica ta wskazuje, że mamy tu do czynienia nie z jedną opozycją trójczłonową, ale z dwiema odrębnymi opozycjami dwuczłonowymi: oznajmienie — pytanie oraz oznajmienie — rozkaz. W obu przypadkach oznajmienie występuje jako człon neutralny opozycji, pytanie i rozkaz natomiast jako człony nacechowane; nie ma, jak się zdaje, bezpośredniej opozycji między pytaniem a rozkazem^{1 2}. Opozycje te mają nie tylko różne kryteria, ale i różne podstawy, wobec czego wypada omówić je oddzielnie.

Przeciwstawienie między pytaniem i oznajmieniem implikuje dialog; zdania Kol śpi i Czy kot śpi? przeznaczone są do pełnienia różnych funkcji w ramach dialogu. Pytanie — człon nacechowany tej opozycji — wyróżnia się jako wypowiedź, która służy do inicjowania wymiany wypowiedzi: rację bytu pytania stanowi zakładana odpowiedź. Dlatego też pytanie wypowiadane z założeniem braku odpowiedzi nazywa się pytaniem retorycznym. Jest to zatem jedyna wypowiedź, która ma charakter dialogiczny sama przez się, tj. niezależnie od kontekstu, ze względu na samą formę językową.

Teoretycy, którzy charakteryzują dialogiczność wypowiedzi przez nastawienie na adresata czy też artykulację ustosunkowania się do niego albo oddziaływania na niego, do typowych wypowiedzi dialogicznych zaliczają także rozkaz¹². Otóż wydaje się, że rozkaz jest właśnie dobrą ilustracją różnicy między wypowiedzią

1

¹⁰    Np. stopień przekonania (asercja — domniemanie), postawa emocjonalna (konstatacja — pragnienie lub wola), prawdopodobieństwo albo modalność logiczna.

2

   Sztuczne i nieprzekonywujące wydaje się traktowanie (na wzór logików) pytania jako złożenia twierdzenia i rozkazu albo uznanie pytania i rozkazu za warianty żądania (ftemand calling for) informacji (pytanie) lub działania (rozkaz); por. Gardiner, op. cli., s. 187—189.

¹²    Np. K. Hord lek (Monolog a monologicki funkce jazyka, „Prace Filologiczne", t. 18, cz. 1, s. 45— 46), według którego wypowiedź jest dialogiczna, jeśli zakłada adresata, lub J. Maycn (O stylistyce utworów mówionych, Wrocław 1972, s. 129), który dialogiczność przypisuje wypowiedziom impresywnym jako nastawionym „wyłącznic na wywołanie zamierzonej reakcji odbiorcy”.