P1050227

64

Janusz Lalewlcz

11

funkcji wypowiedzi może być teoria „funkcji językowych” K. Buhlera czy teoria funkcji illokucyjnych J. Austina, a także liczne koncepcje proponowane przez językoznawców, a stanowiące rozmaite rozszerzenia teorii modalności. Teorie tego rodzaju mają jednak ograniczoną moc wyjaśniającą: o ile zdają sprawę — mniej lub bardziej trafnie — z funkcjonowania wypowiedzi kolokwialnych rzędu zdania, to okazują się zbyt proste dla opisu wszelkich komunikatów ustnych i pisanych bardziej złożonych, jak przemówienia czy książki. Trudno zresztą oczekiwać, by jedno kryterium czy też parę kryteriów jednego rodzaju wystarczyło do pełniejszego opisu.

Nie mamy, jak sądzę, ani zadowalających podstaw teoretycznych, ani narzędzi badawczych, które umożliwiłyby stworzenie funkcjonalnej typologii komunikatów językowych spełniającej elementarne wymogi naukowego opisu. I przedstawione tu rozważania nie stawiają sobie takiego celu. Próbuję w nich, wykorzystując analizy semantycznych i dramatycznych mechanizmów komunikacji mówionej przedstawione w innym miejscu¹, wyodrębnić rodzaje czynników, które warunkują funkcjonalne zróżnicowanie komunikatów.

Przedstawione tu dociekania dotyczą w zasadzie komunikatów mówionych — komunikaty pisane wspomniane są tylko marginalnie i bez uwzględnienia ich specyfiki. Oparte są na następującym rozumieniu mechanizmów komunikacji oralnej.

Przez wypowiedź rozumiem to, co zostało wypowiedziane — przez kogoś, do kogoś i w pewnej sytuacji, a więc pewien tekst przyporządkowany pewnemu aktowi mówienia i jego okolicznościom. Akt mówienia implikuje jakiś układ dramatyczny, tj. układ osób (lub grup), między którymi powstaje relacja komunikacyjna, oraz okoliczności, w których dramat się rozgrywa, tj. jego czas, miejsce i otoczenie.

Odróżniam znaczenie tekstu wypowiedzi, tj. to, co określone przez system języka (przez znaczenie językowe jego składników), od sensu wypowiedzi — tego, co ten tekst „mówi” w danej sytuacji komunikacyjnej. W danej sytuacji ów tekst po pierwsze do czegoś się odnosi; odniesienie wypowiedzi wskazywane jest jako element uniwersum wypowiedzi, tj. zbioru rzeczy, osób i zdarzeń, ustrukturo-wanego w stosunku do uczestników, chwili i miejsca aktu mówienia (MY — TU — TERAZ). Po drugie wypowiedź jest narzędziem pewnego działania społecznego: odzywając się do kogoś, dokonuję czegoś w świecie społecznym — proszę (kogoś o coś), obiecuję, odmawiam czy opowiadam.

Ze względu na typ układu dramatycznego (np. JA — TY, JA — WY) odróżniam wypowiedzi kolokwialne, publiczne, wobec świadków itd. Tu rozróżnienia ze względu na formy kontaktu pomijam, skupiając się na opozycjach wyznaczonych przez to, co powiedziane. Zróżnicowanie funkcjonalne w tym rozumieniu przeciwstawia zatem różne wypowiedzi w ramach tej samej formy kontaktu.

1

Przedstawione tu rozważania stanowią rozdział 4 studium Komunikacja językowa i literatura (Wrocław 1975). W poprzednich rozdziałach omawiana była ogólna problematyka teorii parole, semantyka (referencjalna) wypowiedzi oraz typy układów i ról dramatycznych. Podstawowe pojęcia i założenia wprowadzone w tych rozdziuluch przcdsłuwiune są poniżej.