pic 11 06 010501

Tak umiał pod swoim płaszczykiem świętoszka i sofistycznej pokory ukryć wszystkie czynności swoje, iż należało go koniecznie uważać za uczciwego człowieka: całe jego życie było wyrachowane według planu [...]²⁹.

221

Swoją niechęć do „włościanina” nadrywającego więzy feudalnej harmonii społecznej wyraził Szujski w zaproponowanym tytule odnalezionego tekstu: w elegijnie brzmiących „żalach” szlachcica-gospodarza pojawiły się negatywne określenia XV-wiecznego kmiecia, obdarzonego — wbrew leksyce utworu — pogardliwą, jeszcze w w. XIX ^{1 2 3 4 5 6 7}, nazwą „chłop”.

W ten sposób w komentarzu do Satyry podanym przez Szujskiego, w „konfrontacji konotacji proponowanych przez dzieło z konotacjami sugerowanymi przez daną kulturę literacką”⁸, wzięły górę ówczesne poglądy ogółu szlachty i osobiste przeświadczenia czołowego ideologa stańczyków. W świadomości Szujskiego, uznającego historię za „mistrzynię życia”, łatwo nastąpiła projekcja oceny chłopa, jaką ferowali galicyjscy konserwatyści, na domniemaną wizję chłopskiego świata w XV--wiecznym wierszu. Polityczno-społeczne credo Szujskiego sprzyjało jego odczytaniu treści Satyry w kontekście stosunków społecznych po-uwłaszczeniowej Galicji, oddalając go tym samym od uprawnionej przygotowaniem naukowym pozycji „idealnego odbiorcy, rekonstruującego historyczne znaczenie dzieła, to, które zostało mu nadane w momencie tworzenia” ⁹.

Tytuł Satyry zaproponowany przez jej odkrywcę przyjęli z pewnymi modyfikacjami prawie wszyscy komentatorzy utworu, z wyjątkiem drugiego z kolei wydawcy Satyry, krakowskiego mediewisty ks. Ignacego Polkowskiego, który posłużył się pierwszym wersem jako tytułem utworu ¹⁰. Propozycja ta nie znalazła jednak naśladowców, co należy chyba tłumaczyć rezygnacją badaczy z korzystania z tekstu niezbyt poprawnie — jak osądził później Jan Łoś ¹¹ — opublikowanego przez Polkow-

skiego. Do incipitowego prezentowania wiersza powrócił dopiero Piszcz-kowski w 1972 roku ¹².

Brzemienne dla dalszych losów tytułu wiersza okazały się stwierdzenia Władysława Nehringa w jego syntezie Altpolnische Sprachdenk-mdler (1886), uznanej wkrótce za podstawowe źródło informacji o literaturze polskiego średniowiecza ¹³«. Uczony ten określił przynależność gatunkową zabytku i z dwóch epitetów, jakimi Szujski obdarzył kmiecia, wybrał określenie „leniwy”, ilustrując tę cechę bohatera wiersza przytoczeniem pierwszych 12 wersów, charakteryzujących jego pracę na pańskim. W klasyfikacji gatunkowej XV-wiecznego zabytku Nehring wykorzystał swoją znajomość staropolskiej genologii literackiej, czemu uprzednio dał wyraz w ocenie pierwiastka satyrycznego w poszczególnych satyrach Krasickiego ¹⁴. Posłużenie się zaś przez Nehringa — zgodnie z notacją w słowniku Lindego — słowem „Bauer” jako niemieckim odpowiednikiem polskiego „kmiecia” ¹⁵ spowodowało z kolei użycie słowa „chłop” w polskich tłumaczeniach Nehringowskiej wersji tytułu wiersza.

Nehring — autor tytułu omawianego zabytku, przedstawił go następująco:

Należy jeszcze wymienić satyrę na leniwych chłopów, którą

prof. Szujski podał z rękopisu z XV wieku (zob. s. 34c) w t. 1 „Rozpr. i Spraw.”

Jest to jedyna znana satyra polskiego piśmiennictwa sprzed r. 1500.

Swoją lojalność wobec nie przytoczonego końcowego fragmentu wiersza o kmiecej przebiegłości zaznaczył Nehring w ostatnim zdaniu komentarza: „Znamienna jest podana na końcu charakterystyka chłopa” ¹⁶.

Powyższa wypowiedź Nehringa o Satyrze nie potwierdza opinii Ignacego Chrzanowskiego o metodzie badawczej wrocławskiego slawisty i polonisty: „uczył czytać, docierając z niepospolitą przenikliwością do ukrytej często intencji poety i głównie ze stanowiska tej intencji wydając

tnik Literacki 1980, z. 2

1

A. Tessarczyk, Rzeź galicyjska 1846. Cyt. za: F. Ziejka, W kręgu mitów polskich. Kraków 1977, s. 123.

2

⁸⁰    Zob. M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego. Wyd. 2. T. 1. Lwów 1854,

3

s. 246: „Chłop [...] rolnik poddany, wyraz dziś pogardę w sobie zawierający, der

4

Bauer”.

5

^S1 Głowiński, op. cit., s. 394.

6

⁸² A. Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji.

7

W zbiorze: Problemy socjologii literatury, s. 124.    .

8

⁸⁸ I. Polkowski, Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakows tej.

9

„Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce” t. 3 (1884), s. 162.

10

⁸¹    J. Łoś, Zabytki języka polskiego do poi. XVI w. (Wyd. na prawac kopisu). Kraków 1911, s. 101. Toż w: Przegląd językowych zabytków staropo do r. 1543. Kraków 1915, s. 442, oraz wyd. 2, poprawione: Początki piśmie

11

polskiego. (Przegląd zabytków językowych). Lwów 1922, s. 458.

12

M. Piszczkowski, Wieś pańszczyźniana w literaturze polskiej (w. XV—

13

XIX). Warszawa 1972, s. 7.

14

⁸⁶    W. H a h n, Władysław Nehring. (Sylwetka jubileuszowa). „Gazeta Lwow

15

ska” 1901, nr 6. — I. Chrzanowski, Władysław Nehring. Wspomnienie pośmiertne. Bibliografia prac naukowych przez A. Babiaczyka. Warszawa 1909, s. 16.

16

⁸⁷    W. Nehring, Poezje Krasickiego. W: Studia literackie. Poznań 1884, s. 218.