pic 11 06 071656

aleksandar flaker

aleksandar flaker

tekstu eseistycznego w zupełnie

innym sens_ie niż Zaratustra, ale jednak w ten sam sposób-. Tb zblfce-nie'powieści Dostojewskiego (najczęściej przywołuje Krleza ^raciJK^

pisarza postaci „wypowiadających masę

ramazow) do Nietzschego i jego form eseistycznych, traktowanie przez Krleżę rosyjskiego pisarza jako beletrysty „naiwnego i „ ar arzyns o niewinnego", gdy beletryzuje on wypowiedzi porte-parole własnej filozofii ^{1 2}>. świadczy już o istniejącym w literaturach europejskich naszego stulecia kryzysie powieści fabularnej o charakterze zwartym, hierarchi-zującym wartości społeczne i etyczne świata przedstawionego w ciągłości czasu i przestrzeni, o powstawaniu nowych typów, z których jednemu krytyka nada nazwę „powieści-eseju (roman-essay)"⁹. Chociaż Dostojewski jest niewątpliwie nie tylko prekursorem tego typu, ale nawet jego twórcą, literatura rosyjska dotychczas niemal nie rozwijała powieści wypowiedzi jako odrębnego typu powieściowego i chyba tylko powieści Leonida Andriejewa i powieści Leonowa (jak np. Rosyjski las) można częściowo zaiiciyc do tej kategorii¹⁰. Ten typ powieści stał się szczególnie płodny w literaturze zachodnioeuropejskiej (powieści Thomasa Manna) a w literaturach jugosłowiańskich znany jest przede wszystkim i utworów Krleży. szczególnie z powieści Na krawędzi rozumu. W tej powieści ,'duk wypowiadającego się narratora pojawia się (chociaż gra    r; s w fj/culle) chłop chorwacki, głoszący tekst na rów

ni z baka term pawaaic- izapd temu jest to postać zupełnie inna niż np. Płatem    kuary -wyłącznie symbolizuje postawę rzesz chłop-

- literatur jugosłowiańskich „zmierzający, i dc gegsryaamaBnf’ wyjdręćcucmo już niektóre utwory Petra Se-geirta . VT.fldf.~it T»fsrary^r1.. il-rzua. tak również zakwalifikować niektóre prwissn: Oskara, IDtanmą, szczególnie zaś jego ostatni cykl po wwtacwy ((Cboejph, dUkrSj. Tatj/ue,. fiejttrol w których autor umieszczane poszarat r^wniiirrumszrw tmhrojennydi w celi więziennej prze-c-waa-sra :crmenne pustawy ideowe za pomocą ich wypowiedzi.

Wreszcie należy uzupełnić typologię powieści przez wprowadzenie odrębnego typu: powieści monologiczno-asocjacyjnej (roman monologa i associjacija, poMaH MOHojiora h accouwauHH), występującej w odmianach zależnych od stanowiska zajmowanego przez narratora. Pierwsza odmiana to typ powieści z narratorem występującym w pierwszej osobie i przedstawiającym w monologu „własne” doświadczenia (Proust); druga odmiana, mniej charakterystyczna, występuje wtedy, gdy autor „obiektywizuje” „cudze” monologi wewnętrzne i szeregi asocjacyjne; trzecią odmianą tego typu jest powieść „potoku świadomości” (Joyce). Rozmaicie w tym typie powieści traktuje się czas (typ joyce’owski będzie się tu różnił od typu proustowskiego), różnią się te powieści także stopniem beletryzacji rzeczywistości przedstawionej — np. w naszych czasach odmiana pierwsza zbliża się niekiedy do literatury pamiętnikarskiej i opiera się na istotnych doświadczeniach autorskich (nowe powieści Katajewa: Święte źródło, Trawa zapomnienia). Typ ten w zasadzie powstaje przez pogłębienie powieści charakteru; prekursorską rolę odegrał tu monolog wewnętrzny Raskolnikowa w Zbrodni i karze, ale jako pierwszy utwór oparty na monologu wewnętrznym współczesne podręczniki notują nowelę Wsiewołoda Garszyna Cztery dni (1882; przed Les lauriers sont coupes Dujardina z roku 1888 ¹²). Typ ten — pominąwszy, jako prozę niefabularną, często wymieniane przykłady z literatury rosyjskiej: Kotika Letajewa Andrieja Biełego i eksperymentalną prozę Rozanowa¹³ — nie rozwijał się dotychczas w pełni w literaturze radzieckiej i dlatego szczególnie trzeba podkreślić nowe osiągnięcia dwóch powieści Katajewa, związanych nie tylko z modelem proustowskim, ale wznawiających również niektóre tradycje literatury rosyjskiej. Do typu tego zbliża się również cykl Pau-stowskiego Powieść o życiu, o charakterze pamiętnikarskim, ale z widoczną beletryzacją rzeczywistości przedstawionej. Z powieścią wypowiedzi silniej wiąże się jednak ciekawa powieść groteskowa Jurija Dom-browskiego Xpamimejib dpeenocmeu. W literaturze chorwackiej najbardziej reprezentatywnym przykładem odmiany drugiej tego typu, tj. odmiany, w której występuje narrator śledzący wewnętrzny monolog i asocjacje bohatera, jest powieść Krleży Powrót Filipa Latinovicza. Zasada monologiczno-asocjacyjna łączy się tu jednak, jak to często we współczesnej literaturze bywa, z zasadą powieści wypowiedzi, gdyż w strukturze powieści znajdujemy całe fragmenty poświęcone malar-

1

' Tcc. i-wnn rwr-tik.    1W4. j. 142—143.

^f ^ 5--;U ian-rtna i;hlu. T. 11—12. Zagreb 1956. s. 30—31.

2

Tsmnr ten. -umaczam cecny jednego gatunku nazwą gatunku innego, chociaż ^a^^s® tu57wac7 m w^2T'ia..e aum się odpowiedni i nie mieści się w systemie stosowane² przez ras terminologii.

¹ Fc v.esc radzieoita ar -1.3²1—1350 często powracała do powieści akcji (akcja toczy się wok:t budowa zanżacu czy kołchozu, opóźnianej przez wrogą działalność i wewnętrzne sprzeciwy społeczno-psychologiczne) i posługiwała się kontrastami charakterologicznymi dla celów dydaktyki społecznej (bohaterowie „pozytywni” ¹ -negatywni”), wznawiając, z nową wymową ideową, układ zwarty i hierarchizu-jący wartości społeczne, charakterystyczny dla powieści realistycznej, której spadkobierczynią ma być powieść realizmu socjalistycznego.

¹ Zob. G Pet es. Poenka swertmemog jugoslacenskog Tomana 1945—1961. Za-greb 1966, s. 101—144 (Tuźnja k esejismu).

i* Zob. hasło „innerer Monolog" w słowniku G. v. Wilperta Sachwórterbuch der Literatur. Wyd. 2. Stuttgart 1959.

u B. UlKiiOBCKHił, Jlumepamypa „suec/OMema". W: Teopun npo3*. MocKea 1 s. 226—245.

18 — Pamiętnik Literacki 1971, z. 1