pic 11 06 071656

ALEKSANDAR FLAKER

pisarza postaci „wypowiadających masę tekstu eseistycznego w zupełnie innym sensie niż Zaratustra, ale jednak w ten sam sposób” ⁷. To zbliżenie powieści Dostojewskiego (najczęściej przywołuje Krleża Braci Ka-ramazow) do Nietzschego i jego form eseistycznych, traktowanie przez Krleżę rosyjskiego pisarza jako beletrysty „naiwnego” i „barbarzyńsko niewinnego”, gdy beletryzuje on wypowiedzi porte-parole własnej filozofii ⁸, świadczy już o istniejącym w literaturach europejskich naszego stulecia kryzysie powieści fabularnej o charakterze zwartym, hierarchi-zującym wartości społeczne i etyczne świata przedstawionego w ciągłości czasu i przestrzeni, o powstawaniu nowych typów, z których jednemu krytyka nada nazwę „powieści-eseju (roman-essay)”⁹. Chociaż Dostojewski jest niewątpliwie nie tylko prekursorem tego typu, ale nawet jego twórcą, literatura rosyjska dotychczas niemal nie rozwijała powieści wypowiedzi jako odrębnego typu powieściowego i chyba tylko powieści Leonida Andriejewa i powieści Leonowa (jak np. Rosyjski las) można częściowo zaliczyć do tej kategorii¹⁰. Ten typ powieści stał się szczególnie płodny w literaturze zachodnioeuropejskiej (powieści Thomasa MannaV a w literaturach jugosłowiańskich znany jest przede wszystkim z utworów Kikży. szczególnie z powieści Na krawędzi rozumu. W tej powieści    wypowiadającego się narratora pojawia się (cho

ciaż gra Etikwą w fab-iJe) chłop chorwacki, głoszący tekst na równi z bohaterem pcanssci żmeki temu jest to postać zupełnie inna niż np. Płatem KiziEtu ^Tr ktfcnnr wyłącznie symbolizuje postawę rzesz chłopstwa rosyjstieg^{1 2}. Vaarad piwirki literatur jugosłowiańskich „zmierzających ao eaasryzznnsti’ wyoiirsćcicno już niektóre utwory Petra Se-gedris : T"arefflrffi Tesrury Ifczni tak również zakwalifikować nie-ktore prwHsc. rsraz-z Dtararoi. szczególnie zaś jego ostatni cykl po-waeaeaBwy ((Okdkje. Gftrrfjj, Tkgpnę, Begptca\ w których autor umieszczając pnstfutH    ayirmiKUw rnetranojennych w celi więziennej prze-

c-wsersna rz nirmenrm zussawy ideowe za pomocą ich wypowiedzi.

Wreszcie należy uzupełnić typologię powieści przez wprowadzenie odrębnego typu:    powieści monologiczno-asocjacyjnej

(roman monologa i associjacija, powaH MOHo;iora n accounauHH), występującej w odmianach zależnych od stanowiska zajmowanego przez narratora. Pierwsza odmiana to typ powieści z narratorem występującym w pierwszej osobie i przedstawiającym w monologu „własne” doświadczenia (Proust); druga odmiana, mniej charakterystyczna, występuje wtedy, gdy autor „obiektywizuje” „cudze” monologi wewnętrzne i szeregi asocjacyjne; trzecią odmianą tego typu jest powieść „potoku świadomości” (Joyce). Rozmaicie w tym typie powieści traktuje się czas (typ joyce’owski będzie się tu różnił od typu proustowskiego), różnią się te powieści także stopniem beletryzacji rzeczywistości przedstawionej — np. w naszych czasach odmiana pierwsza zbliża się niekiedy do literatury pamiętnikarskiej i opiera się na istotnych doświadczeniach autorskich (nowe powieści Katajewa: Święte źródło, Trawa zapomnienia). Typ ten w zasadzie powstaje przez pogłębienie powieści charakteru; prekursorską rolę odegrał tu monolog wewnętrzny Raskolnikowa w Zbrodni i karze, ale jako pierwszy utwór oparty na monologu wewnętrznym współczesne podręczniki notują nowelę Wsiewołoda Garszyna Cztery dni (1882; przed Les lauriers sont coupes Dujardina z roku 1888 ¹²). Typ ten — pominąwszy, jako prozę niefabularną, często wymieniane przykłady z literatury rosyjskiej: Kotika Letajewa Andrieja Biełego i eksperymentalną prozę Rozanowa¹³ — nie rozwijał się dotychczas w pełni w literaturze radzieckiej i dlatego szczególnie trzeba podkreślić nowe osiągnięcia dwóch powieści Katajewa, związanych nie tylko z modelem proustowskim, ale wznawiających również niektóre tradycje literatury rosyjskiej. Do typu tego zbliża się również cykl Pau-stowskiego Powieść o życiu, o charakterze pamiętnikarskim, ale z widoczną beletryzacją rzeczywistości przedstawionej. Z powieścią wypowiedzi silniej wiąże się jednak ciekawa powieść groteskowa Jurija Dom-browskiego Xpanumejib dpeemcmeu. W literaturze chorwackiej najbardziej reprezentatywnym przykładem odmiany drugiej tego typu, tj. odmiany, w której występuje narrator śledzący wewnętrzny monolog i asocjacje bohatera, jest powieść Krleży Powrót Filipa Latinooicza. Zasada monologiczno-asocjacyjna łączy się tu jednak, jak to często we współczesnej literaturze bywa, z zasadą powieści wypowiedzi, gdyż w strukturze powieści znajdujemy całe fragmenty poświęcone malar-

¹² Zob. hasło „innerer Monolog” w słowniku G. v. Wilperta Sachwórterbuch der Literatur. Wyd. 2. Stuttgart 1959.

is B. IIlKjiOBCKHft, Jlumepamypa „enecioMcema". W: Teopun npom. MocKBa ]

S. 226—245.

18 - Pamiętnik Literacki 1971, z. 1

1

^r Zoc.    zmmik. laurek 1964. s. 143—143.

^ł It.    Soimmc. i^uia. T. U—Łi Zagreb 1956. s. 30—31.

2

Tęmnn uł uimacąc iseny jednego gatunku nazwą gatunku innego, chociaż często zzywaay me wydaje lac s.ę odpowiedni i nie mieści się w systemie stosowanej przez nas termmuliagii.

Pcw-.esc radziecka łan 1930—1950 często powracała do powieści akcji (akcja toczy się wok:t budowa zakładi: czy kołchozu opóźnianej przez wrogą działalność i. wewnętrzne sprzeciwy społeczno-psychologiczne) i posługiwała się kontrastami charakterologicznymi Ha ceiow dydaktyki społecznej (bohaterowie „pozytywni" i „negatywni"), wznawiając, z nową wymową ideową, układ zwarty i hierarchizu-jący wartości społeczne, charakterystyczny dla powieści realistycznej, której spadkobierczynią ma być powieść realizmu socjalistycznego.

^u Zob. G. Peleś. Pounka rorrtrmenog jugoslacenskog Tomana 1945—1961. Zagreb 1966. s. 101—144 (Tużnja k esujizmu).