poetyka019

sztuce ikony określone figury zazwyczaj prezentowane są z profilu -przykład koń zawsze przedstawiany jest w postaci stylizowanej p_reze^na tacji z profilu jak gdyby byl rozciągnięty na jednej płaszczyźnie. Reguł' ta naruszana jest jednak w przypadku, gdy przedstawiany jest nie kort lecz jego rzeźba (por. frontalną prezentację konia w pomniku Justyniana na nowgorodskiej ikonie Pokrowa z XVI w.⁴⁶). We wszystkich tych przypadkach przedstawienie przedstawienia przedmiotu traktowane jest przeciwstawnie niż prezentacja samego owego przedmiotu⁶⁷.

Tak więc tlo w obrazie (i w ogóle jego części peryferyjne) można przekazywań w specjalny sposób, jako „przedstawienie w przedstawię-niu”. Odpowiednio w taki sposób w obrazie mogą byó formalnie wy. dzielone figury odnoszące się do tla oraz w ogóle wszelkiego rodzaju figury drugorzędne, grające role „statystów"⁴⁸.

“ Zob. A. H. HettpacoBt O mnenust paKKypca a dpcanepyccnou xuaonucu. W: Tpydt* omdencHUK untyccmaoiHanuH HHcmumyma apxeoMoeuu u uacyccmeomatw PAHUHOH. MocKBa 1926.1, s. 12-13 oraz tabl. I, rys. 1.

" Takiego samego rodzaju przeciwstawienie można zaobserwować także w przypadku przedstawiania zmarłych. Jak odnotowuje B. P. Wipper, martwe ciała przedstawiane są w egipskiej sztuce w laki sam sposób, jak monumenty (zob. B. Bannep: npo6neua s. 60-61: por. M. Shapiro: Words and Pictures..., s. 43-44). Dokładnie tak samo w greckim malarstwie wazowym przy ogólnej zasadzie prezentacji z profilu martwe ciała mogą być przedstawiane en face i pod ostrym kątem (zob. B. Bumiep: UpoCneMa u pamumuc namiopMopma..., s. 94-95; por. także s. 61 i 95, przyp. 1).

W rosyjskiej sztuce ikony przy ogólnej frontalności prezentacji martwe ciała mogą być pokazywane z profilu. Tak jest na przykład na ikonie Odcięcie głowy Jana Proroka z XVI w. ze Stanc (ze zbiorów Galerii Trictiakowskiej): odrąbana głowa Jana, leżąca na tacy. przedstawiona jest z profilu. Jest to tym bardziej charakterystyczne, że prezentacja świętych w ujęciu z profilu w ogóle jest niedopuszczalna (zob. B. A. ycncHCtafc CtMUomuKa ucnyccmea..., s. 275 i n.).

Można w ogóle przypuszczać, że martwe ciało ze względu na swoją semantykę odnosiło się w świadomości artysty do zjawisk tła, do .dekoracji", i - odpowiednio - przedstawiane było według reguł charakterystycznych dla tych ostatnich. Stąd też problem przedstawienia martwej natury, czyli martwej przyrody związany jest z problemem „przedstawienia w przedstawieniu". Por. o związku sylwetki z prezentacją martwego ciała: B. Brantept npo6.ne.va u pataumue HamiopMopma..., s. 61, 95; K. Rathe: Die Ausdrucks/unkuo* exirem verkumer Figuren. London 1938 (Studies of the Warburg Institute. 8), s. 15-'°-

“ Z punktu widzenia związku tła (dekoracji) i ..statystów” charakterystyczny 1“| sposób zmieniania dekoracji w teatrze szekspirowskim, gdy rekwizyt wnosili i wynosili sami bohaterowie (postaci drugoplanowe). Zob. A. Ahmkct: Teamp anoxu lUencnupO-Mocnna 1965, s. 146. Por. analogiczną rolę uniformistów we współczesnym cyrku. •

Snak dokładnie tak samo w literaturze „statyści”, pojawiający się, że ijjowiem, na drugim planie narracji, zazwyczaj prezentowani są i kompozycyjnych chwytów istotnie przeciwstawnych tym, f wykorzystywane są przy opisie głównych bohaterów danego mu: jeśli protagoniści mogą być nosicielami autorskiego punktu a (w jakimkolwiek aspekcie), to statystom nie jest dane wyrwanie w takiej roli - ich zachowanie prezentowane jest zazwyczaj posób wyraźnie zewnętrzny. W najbardziej charakterystycznych adkach „statyści” opisywani są nie jak ludzie, lecz jak kukiełki, ® mamy do czynienia z takim samym chwytem „przedstawienia dstawieniu", którego istnienie przed chwilą odnotowaliśmy w od-ieniu do malarstwa⁶⁹.

Ko przykład można wskazać opis „lokatorów” w Przemianie F. Kafki.

ą typowymi statystami. Pojawiają się zawsze na drugim 'ie akcji. I charakterystyczne, że opisywane są właśnie jak kukły, o przede wszystkim w podkreślonym automatyzmie ich zacho-Jest ono zupełnie jednakowe, zawsze pojawiają się bowiem w takim samym porządku (charakterystyczne, że jeden z nich |wa się „środkowy”, jak gdyby nigdy nie zmieniał swojej pozycji ędem pozostałych!), ich ruchy są absolutnie zautomatyzowane. * vyczaj opisywane są tylko ich gesty; ciekawe przy tym, że mówić j>że tylko jeden z nich („środkowy”, który reprezentuje w ten sposób ■wszystkich. Można powiedzieć, że lokatorzy u Kafki przedstawieni Jw postaci jednego mechanizmu złożonego z trzech części - jak gdyby Tpostaci trzech połączonych wzajemnie kukieł, którymi steruje jeden

Przykład specjalnego podkreślania automatyzmu zachowań postaci tła ~is statystów jako kukieł, mechanicznie zorganizowanych zgodnie zasadą naczyń połączonych) znajdujemy także u Tołstoja w Wojnie 'koju. Oto opis blondynki, którą adoruje Nikołaj w Woroneżu, oraz jej

Sieizej o przedstawianiu postaci jako kuk "Utworze - zob. B. B. rHimayc: Jhodu u xyxn WUKUHa do Eaoko, MocKBa-JIetiHHrpajr 1S

523