tworzenie wyraz�w z wyraz�w

TRZECIE PYTANIE — INSTRUKTAŻ

Tworzenie wyrazów z wyrazów

Odc.4:

W testach z nauki o języku ćwiczenia ze słowotwórstwa sprawiają najwięcej kłopotów zdającym na studia humanistyczne. Zainteresowanym szybkim przypomnieniem umiejętności z tego zakresu polecam Cogito nr 19/1996. Teraz słowotwórstwem zajmiemy się dokładniej, także od strony teorii.

Aby opanować słowotwórstwo, należy zdać sobie sprawę z terminologicznego galimatiasu, za który odpowiedzialne są różnice mię-! dzy nazewnictwem szkolnym a akademickim. Wszelkie możliwe rozbieżności będę sygnalizować przy omawianiu kolejnych pytań.

Ad. 1. Na jakie grupy można podzielić pod względem słowotwórczym wyrazy: dam, biel, ściana, podskok, narożnik,

| miednica, imadło, świniobicie,podjechać, konkretny, filiżanka, wodoodporny'?

^; Pod względem budowy ogół wyrazów możemy podzielić na wyrazy proste oraz formacje słowotwórcze. Wyrazy proste (podkreślone I powyżej) to wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów'. Są one więc niepodzielne słowotwórczo - nie można w nich wyodrębnić tematu słowotwórczego i formantu słowotwórczego - te terminy i objaśnię poniżej. Rzeczownik miednica z historycznej perspektywy nie jest wyrazem prostym: pochodził od rzeczownika miedź, dawniej oznaczał misę wykonanąz miedzi. Dziś miednica nie jest miedziana-zatarł się związek między tym wyrazem a rzeczownikiem miedź. Nato-; miast rzeczownik filiżanka był i będzie wyrazem prostym. Mylące może być tylko jego zakończenie: -anka. Nie ma jednak wyrazu, od którego można by utworzyć ten rzeczownik (filiż!?!, filiża!?!).

Wątpliwości może natomiast wywoływać rzeczownik imadło. Słowniki odnotowują-jako przestarzały - czasownik imać w znaczeniu „chwytać, brać, trzymać”. Uznałem więc, że jest to formacja słowotwórcza, czyli wyraz podzielny słowotwórczo (patrz niżej). Jeśli związek między czasownikiem a rzeczownikiem zaniknie, wyraz imadło straci swą podzielność słowotwórczą i zasili grupę wyra-! zów prostych.

Ad 2. Co to są wyrazy podzielne słowotwórczo? Podaj przykłady wyrazów podzielnych i niepodzielnych słowotwórczo. Wyrazy podzielne słowotwórczo (powyżej nie podkreślone) to inaczej formacje słowotwórcze lub derywaty. Można w nich wskazać temat słowotwórczy oraz formant- tych elementów dotyczą następne pytania. Wyrazy podzielne słowotwórczo są wyrazami pochodnymi. Pochodzą od innych wyrazów- tworzymy je od wyrazów prostych albo... od innych wyrazów podzielnych słowotwórczo, czyli od innych wyrazów pochodnych.

Oto ich analiza słowotwórcza: podział na temat słowotwórczy i formant (definicje przy następnych odpowiedziach) oraz parafraza słowotwórcza, czyli wyrażenie równoznaczne z analizowaną formacją, zawierające wyraz, od którego została ona utworzona. biel: biel-0 (cecha tego, co jest białe) podskok : podskok-0 (rezultat tego, że ktoś podskoczył) narożnik: naroż-nik (to, co jest na rogu) imadło : im-adło (narzędzie, które imał świniobicie: świń-o-bicie (bicie, tzn. ubój, świń) podjechać: pod-jechać (pochodzi od jechać) konkretny: konkret-ny (stanowiący konkret) wodoodporny: wod-o-odpomy (odporny na wodę).

Tym razem podkreśliłem wyrazy podstawowe, czyli te wyrazy, od których utworzono wyrazy pochodne.

Symbol -0 oznacza „zero słowotwórcze” czyli tzw. formant pa-radygmatyczny. Typowych formantów dotyczy czwarte pytanie.

'Tomasz ‘Karpowicz

Formant paradygmatyczny - najtrudniejszy - został opisany w Cogito 19/1996. Dzisiaj przypomnę tylko, że ten formant jest... niewidoczny. Dlatego oznaczamy go zerem. Wrócimy jeszcze do tego.

Ciekawe wydają się przy kłady świniobicie oraz wodoodporny. To tzw. złożenia - formacje słowotwórcze pochodzące od dwóch i wyrazów. W tym wypadku formantem słowotwórczym jest natomiast interfiks -o-. Do nomen omen złożonej problematyki złożeń także będziemy jeszcze wracać.

Ad 3.: Z jakich członów składa się wyraz pochodny? Odpowiedź zilustruj analizą następujących przykładów: odbiorca, spawacz, podbiec, bladawy, uczernić, wodołaz.

W tej odpowiedzi rozprawimy się z pierwszym z dwóch członów wyrazu pochodnego. I tu rozpoczyna się owo terminologiczne zamieszanie. Otóż temat słowotwórczy, czyli ta część wyrazu podstawowego, która weszła do wyrazu pochodnego, w terminologii podręcz-1 nikowej, szkolnej, jest nazywana podstawą słowotwórczą, podczas I gdy w nazewnictwie uniwersyteckim podstawą słowotwórczą nazywa się cały wyraz podstawowy (a nie tylko jego część, którą możemy znaleźć w wyrazie pochodnym)- i tych dwóch terminów używa się zresztą wymiennie. Wygląda to tak:

piłka —» piłkarz : piłk- + -arzl szkoła:    wyraz podstawowy wyraz pochodny podstawa słów. formant |

uniwersytet: podstawa słowotwórcza jw. temat słów. jw.

Będę się trzymał znacznie precyzyjniejszej terminologii uniwersyteckiej, gdyż na egzaminie wstępnym podobnie może postąpić ko-1 misja. O tym zdublowaniu terminów' powinni pamiętać także ci, któ-rzy do matury czy do egzaminów będą przygotowywać się ze źródeł [ innych niż podręcznikowe. Tymczasem - analiza:

odbiorca: odbior-ca (ktoś, kto odbierze). Uwaga na oboczności fone-1 tyczne - wyraz podstawowy ma w' bezokoliczniku formę odebrać: podbiec: pod-biec (pochodzi odbiec) spawacz : spaw-acz (ktoś, kto spawa) bladawy: blad-awy (prawie blady) uczernić: u-czemić (pochodzi od czernić) wodołaz: wod-o-łaz (coś, co łazi po wodzie)

Ad 4.: Jak rozumiesz termin „formant"? Wskaż formanty słowotwórcze w wyrazach:piekarz, kwiaciarnia, naprawa, zbieg, bladość, wyolbrzymiać, wolnomyślny.

Formant słowotwórczyjest tym członem wyrazu pochodnego, który różni ten wyraz pochodny od wyrazu podstawowego Warto przy tym pamiętać, że formant -jako element słowotwórczy nie zmienia się (nie licząc oboczności natury fonetycznej) w trakcie odmiany wyrazów. Tym różni się on od końców-ek fleksyjnych, z którymi wcale często bywa mylony - i to nawet w podręcznikach.

Oddzielenie tematu słowotwórczego od formantu okazuje się praktycznym sprawdzianem znajomości całego słowotwórstwa. W | złożeniach były dw'a tematy słowotwórcze. W wielu formacjach wyodrębniamy dwa formanty, a bywa, że formantu w ogóle nie widać, przecież formant musi istnieć w każdym wyrazie pochodnym, gdyż to właśnie on różni go od wyrazu podstawowego.

piekarz: piek-arz (ten, kto piecze) kwiaciarnia: kwiać-amia (miejsce, w który m sprzedaje się kwiaty).

Uwaga na zapis fonetyczny lematu! naprawa : napraw(a)-0 (to, że ktoś naprawi). Końcówkę flek-syjną ujęto w nawias.

zbieg: zbicg-0 (ktoś, kto zbiegł) Znów formant paradygmatyczny