zola2

nam pokazać koncepcję literatury eksperymentalnej, która sama będąc jeszcze w zarodku nie osiągnęła nawet stadium dziecięcego gaworzenia.

Oto pierwsze pytanie, które nasuwa się przede wszystkim: czy możliwy jest eksperyment w literaturze, w której, jak wydawało się dotychczas, można było tylko stosować obserwację? Claude Bernard rozwodzi się długo na temat obserwacji i doświadczenia. Przede wszystkim istnieje pomiędzy nimi bardzo wyraźna linia demarkacyjna. Oto ona: „Nazywamy obserwatorem tego, kto dla studiowania zjawisk posługuje się prostym lub złożonym procesem badawczym, lecz nie poddaje zjawisk żadnym odmianom i w konsekwencji przyjmuje je w' takiej formie, w jakiej dostarcza je natura. Eksperymentatorem nazywamy tego, kto, posługując się prostymi i złożonymi metodami badawczymi, zmienia lub modyfikuje zjawiska naturalne w jakimś określonym celu, prezentując je w takich okolicznościach i w takich warunkach, w jakich sama natura ich nie przedstawia”. I rak na przykład astronomia jest nauką opartą na obserwacji, bo trudno wyobrazić sobie astronoma, który oddziaływałby na gwiazdy, gdy tymczasem chemia jest nauką eksperymentalną, ponieważ chemik oddziałuje na naturę i ją modyfikuje. Taka jest, zdaniem Claude Bernarda, jedyna istotna różnica, która dzieli eksperymentatora od obserwatora.

Nie mogę tu powtarzać wszystkich jego rozważań na temat definicji wielorakich, które do dzisiaj otrzymujemy. Jak już to powiedziałem, dochodzi on do wniosku, że eksperyment jest po prostu obserwacją sprow'okow^raną. Cytuję w-ięc: „W metodzie eksperymentalnej badaniu faktów, to znaczy dokładnemu śledzeniu ich, towarzyszy zazwyczaj rozumowanie. Dzieje się to w^f taki sposób, że eksperymentator robi zazwyczaj doświadczenie po to, by sprawdzić i skontrolować wartość idei eksperymentalnej. Wobec tego można powiedzieć, że doświadczenie jest obserwacją, która została sprowokowana dla celów' kontrolnych”.

Zresztą, by stwierdzić co w powieści naturalistycznej jest obserwacją, a co eksperymentem wystarczy tylko przytoczyć fragmenty następujące:

„Obserwator po prostu konstatuje zjaw-iska, które ma przed oczami... Powinien on stać się fotografem zjawisk, a jego obser-

Yinccni van Gogh (1853—1890) Zbiór oliwek

wacja musi dokładnie przedstawiać naturę... W słuchuje się on w naturę i pisze pod jej dyktando. Kiedy fakt został już stwierdzony i zjawisko jest już dobrze zaobserwowane, przychodzi koncepcja, interweniuje rozumowanie, pojawia się eksperymentator, aby zjawiska interpretować. Eksperymentator to ten, kto na mocy interpretacji bardziej łub mniej prawdopodobnej, ale przecież antycypowanej interpretacji zjawisk, organizuje doświadczenie w taki sposób, by w porządku logicznych przewidywań dało ono rezultat, który może posłużyć do skontrolowania z góry powziętej hipotezy lub koncepcji. ... W momencie kiedy eksperymentujący uzyska rezultat doświadczenia, staje on przed prawdziwą obserwacją, którą sam wywołał, lecz którą teraz powinien badać bez żadnej z góry powziętej idei. A więc eksperymentujący powinien zniknąć lub raczej natychmiastowa przemienić się w obserwatora. I dopiero kiedy w sposób ostateczny określi on rezultaty doświadczenia, tak jak rezultaty zwykłej obserwacji, umysł jego

181