P1190153

go do koncepcji hinduskiej nirtoany, która również posiada dwoistą naturę: negatywną — brak cierpień, niepokojów itp.^,M — oraz pozytywną, czyli specyficzny stan szczęśliwości błogiej i spokojnej^10B.

Proces sublimacji idei szczęścia niebiańskiego nie jest bynajmniej prosty: jeszcze w monoteistycznym islamie spotykamy zmysłowy obraz raju-nieba, gdzie na prawowiernego muzułmanina czekają wszelkiego rodzaju rozkosze fizyczne^l#ł. Ale i w chrześcijaństwie mamy do czynienia z „klimatycznymi” opisami nieba, jak np. u wybitnego Doktora Kościoła, św. Ambrożego. Pisze on, że po śmierci — jeśli oczywiście będziemy zbawieni — pójdziemy „tam, gdzie nie ma żadnych chmur, żadnych gromów, żadnych błyskawic, żadnych burzliwych zawiei ani ciemności. Nie będzie zimna ani gradu, ani deszczu, ani nie będzie potrzeby Słońca albo Księżyca, ani gwiazd, ale sama jasność boża będzie świeciła” ¹⁰⁷.

Idea piekła — krainy pośmiertnej kary za grzechy życia ziemskiego — rozwijała się nie mniej długo i w sposób nie mniej skomplikowany niż idea nieba. Piekło wywodzi się z koncepcji „podziemi” — krainy chtonicznej, która początkowo nie była miejscem kary, lecz neutralną etycznie częścią trójdzielnego Kosmosu, miejscem pobytu dusz zmarłych i bogów pod-

)M Podobne momenty spotykamy np. w Objawieniu Jana (VII, 16—H 1 XXI, 2—4).

MJ Nader dyskusyjny problem Istoty nirwany (od sanskrycklego va — wlać, a więc „wywianie", „zdmuchnięcie", „wykaszania") omawia sporo prac, np. R. L. Slater: Paradoz and Nirwana, Chicago issi; Ł. de la Valde Poussln: Nlrvana, Porls 1026; zob. leż S. Schayer: Buddyzm indyjski, w: licliglo Wschodu, Warszawa |1638], s. 221—6.

nu Główne miejsca Koranu dotyczące natury rozkoszy rajskich k> suro XXXVII, 42—49; XXXVIII, 61—53; XI,VII, 15; LV, 46-76; LVI, 10-21 oraz I.XXVI, 12—21.

IM Ambroży: Da bono mortuorum, c. 12; tekst polski według ks. M. Ziółkowskiego: Bschaloloyta, cyt. wyd„ s. 127.

ziemnych. Z biegiem czasu Jednak — w szczególności w miarę postępującego rozwarstwiania klasowego społeczeństwa i rozwoju mistyfikującej doczesną sprawiedliwość idei „zapłaty” pośmiertnej — następuje rozbicie podziemi na dwa obszary: krainę pobytu zmarłych sprawiedliwych tudzież dno podziemi, gdzie trafiają źli zmarli, cierpiąc tam najprzeróżniejsze, głównie fizyczne męki; częstym wątkiem — np. u Babilończy-ków. Hetytów itp. — był brak wody, pożywienia oraz ochłody przed żarem ognia. Rozróżnienie tych obszarów widzimy m. in. w Grecji, gdzie takim miejscem mąk jest Tartar, stanowiący część Hadesu-Podziemia. Następnym etapem ewolucji idei piekła było oderwr-nie się krainy pobytu zmarłych dobrych i przeniesienie jej w inne rejony, przede wszystkim do nieba. Zmienia to w istotny sposób kwalifikacje Podziemia — staje się ono wyłącznie krainą złą; trafiają doń i pozostają w nim jedynie dusze złych, zrazu elementów wyraźnie aspołecznych, jak mordercy, oszuści, kłamcy itp., później zaś — w miarę generalizacji i sublimacji pojęcia grzechu — wszelkich „potępionych".

W problematyce piekła istnieje kilka głównych tematów interesujących doktrynę religijną. Do najważniejszych z nich należy zagadnienie natury kar piekielnych; następne kwestie to: wieczność piekła, liczba piekieł oraz ich lokalizacja. W pierwszym problemie obserwujemy ewolucję wyobrażeń, analogiczną do ewolucji idei nieba, a zmierzającą od zmysłowo-naturali-stycznego charakteru mąk piekielnych ku fazie ich sublimacji. Ewolucja ta wiąże się w głównej mierze z rozwojem dualizmu duszy i ciała, z wykształcaniem się koncepcji, że dusza — reprezentant całości człowieka — jest czymś niematerialnym, w odróżnieniu od wierzeń pierwotnych, według których karę w piekle odbywał cały zmarły, a męki piekielne miały charak-

307