�rodowisko 2

132 Agnieszka Kozłowska

na lekcji zadaje pytania a my odpowiadamy”. Ta przejmująca grozą definicja może mieć swoje źródło w:

•    lenistwie dzieci, które pomimo wysiłków nauczyciela wolą oglądać bajki na satelicie i potem „takie mamy efekty”;

•    niekompetencji nauczyciela, który w ciągu roku nauczania środowiska nie zdołał utrwalić wśród swoich uczniów podstawowych pojęć;

•    nieodpowiednim programie nauczania przyrody na etapie wczesnoszkolnym.

Każde z tych wyjaśnień wydaje się wątpliwe. Aby rozwiązać nasz problem, potrzebna jest odpowiedź na pytanie:

Czym jest edukacja środowiskowa?

Uczestnicy warsztatów mieli bardzo zróżnicowane pomysły. Dla nich edukacja środowiskowa to:

•    ekscytowanie,

•    pozwalanie na pracę wszystkim zmysłom,

•    bezpośredni (dotykowy) kontakt z naturą,

•    zrozumienie miejsca człowieka w przyrodzie,

•    uczenie o środowisku jako zintegrowanym systemie,

•    uczenie o zależnościach elementów w zintegrowanym systemie, a także o konieczności i znaczeniu utrzymywania homeostazy (stanu dynamicznej równowagi),

•    udoskonalanie u dzieci uczenia się przez obserwację, w oparciu o własne doświadczenia i doznania,

•    rozwijanie umiejętności społecznych, pracy w grupie itd.

Powyższa lista zawiera duży ładunek emocjonalny i z pewnością nie wyczerpuje zbioru skojarzeń z terminem: edukacja środowiskowa. Prawdopodobnie większa grupa warsztatowa byłaby w stanie rozszerzyć ofertę. Zauważmy, że każda niemal pozycja implikuje określone postępowanie pedagogiczne, cele, program i metody nauczania. Każda może doprowadzić do sytuacji, w której dziecko zaczyna czuć się częścią przyrody, odpowiedzialną za jej dalsze losy, współzależną od niej i odpowiedzialną za nią. Z naszych codziennych doświadczeń wynika, że nic takiego nie następuje. Czyżby więc omawiany tu zestaw określeń był tylko listą pobożnych życzeń?

Być może powodem tego jest fakt, że edukacja środowiskowa wydaje się świetnym pretekstem do przekazywania dzieciom nie tyle wiedzy, ile postaw i umiejętności. Szczególnie wyraźnie widać to w zestawie celów, jakie, wg. grupy warsztatowej, stoją przed edukacją środowiskową:

•    rozwijanie wiedzy i rozumienia,

•    rozwijanie umiejętności takich jak: badanie, rozwiązywanie problemów, eksperymentowanie, stawianie hipotez, dedukcja, wyciąganie wniosków, testowanie, dyskutowanie,

•    rozwijanie postaw tolerancji, odpowiedzialności, szacunku dla cudzych opinii, pracy w zespole, współpracy, gospodarności, poczucia wolności i rosnącej odpowiedzialności,

•    badanie naszych emocji.

Wydaje się, że edukację środowiskową postrzegamy w kilku wymiarach:

1)    edukacja dla środowiska — mamy tu na myśli działania na rzecz ochrony środowiska, zmniejszenia zanieczyszczeń, ocalenia ginących gatunków roślin i zwierząt;

/

2)    edukacja przez środowisko — tu traktujemy środowisko jako niezwykle tanie i bogate źródło pomocy dydaktycznych, wykorzystujemy je do kształtowania postaw i budzenia pozytywnych emocji;

3)    edukacja o środowisku — kiedy mówimy o mechanizmach, zmianach; zasadach rządzących otaczającym nas światem, naszym miejscu w przyrodzie i teorii systemów.

Te trzy aspekty edukacji środowiskowej są niezwykle ważne i nie możemy ich rozdzielać, gdyż stanowią one integralną całość. W społeczeństwie edukację środowiskową kojarzy się najczęściej z pierwszym z wymienionych aspektów, naukę o środowisku łącząc raczej ze szkołą średnią lub uniwersytetem; o uczeniu przez środowisko nie mówi się w ogóle. Być może właśnie to jest przyczyną rozziewu pomiędzy tym, co stawiamy sobie za cel a tym co osiągamy; może rzeczywiście kiepskiemu rozumieniu pojęcia środowiska wśród dzieci nie jest winne ani lenistwo uczniów, ani niekompetencja nauczyciela, ani zły program.

Być może należy zmienić głównie metody nauczania, wykorzystując samo środowisko jako źródło pomocy dydaktycznych, najlepszych jakie można sobie wymarzyć: żywych, dynamicznych, kolorowych, zróżnicowanych.

Być może przyczyna jest inna i leży w zróżnicowanym rozumieniu pojęcia edukacja środowiskowa, które często mylone jest z nauczaniem przyrody. Tymczasem edukacja środowiskowa jest pojęciem szerszym, stawia sobie szersze cele, wychodząc daleko poza przekazywanie wiedzy o otaczającym nas świecie. •Klasycznie, do obszaru wiedzy przyrodniczej zalicza się:

•    wiadomości o wszelkich procesach żywych (biologia),

•    wiedzę o procesach i prawach fizyki (prawa mechaniki, światło, dźwięk, elektromagnesy, elektiyczność, energia jądrowa, termodynamika itd.),

•    wiedzę astronomiczną,    .    ^v

•    elementy geografii, geologii i meteorologii.

Edukacja środowiskowa to nie tylko wiedza; to celowa i głęboka zmiana postaw, a także rozwój wielu umiejętności (Harlen 1993, patrz podrozdz. „Co rozumiemy przez edukację środowiskową”).

Oczywiście, zmiana postaw dokonuje się poprzez internalizowaną wiedzę na temat praw natury, mechanizmów procesów technologicznych czy zależności pomiędzy elementami w wysoko zintegrowanym systemie. Trzeba jednak pamiętać że dostarczenie i ugruntowanie wiedzy w umyśle dziecka jest procesem długim i trudnym; skuteczność w tej dziedzinie wymaga głębokiej wiedzy pedagogicznej, psychologicznej i biologicznej — jednym słowem wymaga odpowiedniej metody. Bez niej nasze starania są mało efektywne; budzą frustracje i rozczarowanie. Mówiąc o odpowiedniej metodzie nie mam na myśli skomplikowanych technik edukacyjnych. Chciałabym jedynie zwrócić uwagę na drugi aspekt edukacji środowiskowej, mianowicie nauczanie przez środowisko, traktowanie środowiska jako gabinetu pełnego pomocy naukowych, pomysłów, pretekstów do wzbudza-